Türk dilinin tarihi dönemlere ayrılmasındaki ölçütler coğrafya, göç, savaşlar, siyasi olaylar, kültürel değişim, din değişimi ve en az çaba yasasıdır. Bu nedenler şu şekilde açıklanabilir:
Coğrafya
Türkçenin tarihi dönemlere ayrılmasındaki ölçütler bağlamında ele alacağımız ilk kriter coğrafyadır. Ana vatanı Orta Asya olan Türklerin farklı coğrafyalara göç etmeleri sonucunda birçok Türk dili arasında temel farklılıklar ortaya çıkmıştır. Bu şekilde Karluk, Kıpçak, Sibirya ve Oğuz grupları teşekkül etmiştir. Coğrafya farkı arttıkça aynı dili konuşan insanların bir süre sonra anlaşmakta zorlandıkları görülür. Örneğin Sibirya’da yaşayan Saha Türkleri, çok erken dönemde Orta Asya’daki Türk topluluğu ile uzaklaştığı için bugün Sahaların konuştuğu Yakutça, Türkiye Türkçesi ile oldukça farklı bir ses bilgisine sahiptir.
Ünlü İslam düşünürü İbn-i Haldun, coğrafya insanın kaderidir, diyerek coğrafyanın insan yaşantısındaki önemini ortaya koymuştur. Bu açıdan bakıldığında farklı coğrafyalarda yaşayan insanların dillerindeki farklılık sadece uzaklıkla açıklanamaz. Coğrafya dilin üzerinde doğrudan etki sahibidir. Örneğin batıya göç eden Oğuz topluluklarının dillerindeki birçok sert yani ötümsüz ses, Anadolu coğrafyasındaki iklimin ve ova şartlarının insan doğasındaki tesiriyle yumuşamıştır. Tag kelimesi dağ olmuş, kitmek fiili gitmek olmuştur. Oysaki Orta Asya’da yaşamaya devam eden birçok Türk boyunun kullandığı Türkçede bu sert sesler hâlâ korunmaktadır. Görüldüğü gibi coğrafi şartlar dildeki seslerin değişmesine etki etmektedir. Yine Anadolu yemek kültürü ile birlikte Türklerin çene yapılarının darlaşması ilk seste /m/ yerine /b/ sesinin korunmasını sağlamıştır: Azerbaycan, Kırgız, Kazak vb. Türk lehçeleri men; Türkiye Türkçesi ben vb.
Göç
Türkçenin tarihi dönemlere ayrılmasındaki ölçütler bağlamında ele alacağımız ilk kriter göçtür. Aslında göç ve coğrafya ölçütleri birbirinin tamamlayıcısıdır. Çünkü coğrafi farklılaşmalar göçün bir sonucu durumundadır. Göç eden insanlar farklı coğrafyalara gittikleri için dilleri de bu coğrafyadan etkilenir. Göç sırasında etkileşim kurdukları kavimlerin dillerini etkiler, onların dillerinden etkilenirler. İnsanlar gittikleri yeni yerlerdeki daha önce bilmedikleri araç-gereç, düşünce, gelenek-görenek vb. durumlar için yeni kelimeler türetmek zorunda kalırlar.
Savaş ve siyasi olaylar
Türk dilinin dönemlere ayrılmasındaki bir diğer ölçüt siyaset ve savaşlardır. Türk tarihi açısından bakıldığında özellikle Moğolların Orta Asya’daki etkinlikleri nedeniyle Türk dilinin büyük değişimlere uğradığını söylemek gerekir. Çünkü Moğol baskısı nedeniyle birçok Türk boyu batıya göç etmek zorunda kalmıştır. Böylelikle yeni siyasi teşkilatlar olan Türk beylikleri kurulmuş ve bu beylikler Anadolu’daki yaşam tarzı çerçevesinde Türk dilinin farklı lehçe ve şivelerinin temelini atmıştır. Savaşlar dışında dilleri etkileyen farklı siyasi olaylar da vardır. Tarihin belirli dönemlerinde siyasi otoritenin dillere doğrudan yön verdiği görülebilir. Bu Türkçe için de geçerlidir. 20. yüzyılın başlarına doğru gelindiğinde Türk dilindeki özleştirme çabaları üst seviyeye çıkmıştır, Türk Dil Devrimi gerçekleştirilmiştir. Bu nedenle birçok yabancı kökenli kelime dilden arındırılarak bu kelimelerin yerine Türkçe kelimeler türetilmiştir. Bu bakış tarzı Türkiye Türkçesinin büyük bir değişime uğramasına ve özellikle Osmanlı Türkçesinden büyük oranda farklılık göstermesine neden olmuştur.
Unutulmamalıdır ki Türk tarihinde siyasi olaylar yalnızca dilsel değişikliği değil birçok kez alfabe değişimini de tetiklememiştir.
Kültürel değişim ve din değişimi
Dil kültürün en önemli aktarıcısıdır. Hâl böyle olunca tabii ki kültürdeki değişiklikler dili de etkiler. Hayatımıza giren her yeni icat veya kavram dilde belirli bir ses kümesi ile temsil edilmek zorundadır. Bu durumda dildeki her yeni durum için yeni bir kelime türetilmelidir. Kültürel değişim başlığı altında incelenmesi gereken en önemli iki kavram dil ve kültür dairesi değişimleridir. Her din topluma, kendi hayat felsefesi ile mal olabilir Örneğin İslam dinine giren Türkler yalnızca İslam dinini benimsememiş aynı zamanda İslam dininin oluşturduğu yeni kültürü ve İslam terimleri de Türklerin hayatlarına dâhil olmuştur. Bu durumda İslam dini ile birlikte Türkçeye birçok yeni kavram ve düşünce sistemi girmiştir. İslam dinine giren Türklerin dilinde Arapça ve Farsça, Maniheizm dinine giren Türklerin dilinde ise Sanskritçe kelimelerin çokça olması bu durumun açık bir kanıtıdır.
Toplumlardaki büyük kültürel değişimler her zaman dil değişimi anlamına gelmez bazen toplum aynı dine inanmaya devam etse de yakınlaştığı kültürel daireyi değiştirebilir. Buna örnek olarak Osmanlı Devleti’nin Tanzimat Fermanı’ndan sonra Batı’yı örnek alması gösterilebilir. Batı’nın örnek alınmaya başlanması ile birlikte Türkçeye Arapça ve Farsçanın yanı sıra çokça Fransızca kelime girmiştir. Ayrıca Fransız yaşam tarzı konusunda toplumun duyduğu istek Türk kültürünü etkilemiş, kültürdeki etkileşim dile de yansımıştır. İngiltere ve Amerika Birleşik Devletleri’nin dünya siyasetinde egemen olmasıyla birlikte İngilizce kelime ve terimler tüm dünya dillerinde büyük bir yaygınlık kazanmıştır. Bu da yine toplumların etkileştikleri kültürel daire ile yakından ilgilidir.
En az çaba yasası
Toplumsal etki ile birlikte dilin önemli bir değişim dönemine girebileceğini söylemiştik. Ancak olayın biyolojik bir yanı da vardır. İnsanlar birbirleriyle iletişim kurarken anlatmak istediklerini en kısa yoldan anlamlı bir şekilde iletmek isterler. İşte buna en az çaba yasası denir. Örneğin Eski Türkçe döneminde “ne erse ne” şeklinde söylenen kelime bugün için “nesne” şeklinde çok daha kısa ve ekonomik bir söyleyişe sahiptir. Yine dillerdeki seslerin ötümlülük-ötümlülük yani sertlik-yumuşaklık ve damaksıllık-genizsillik-gırtlaksılık çatışmasına uğrayarak benzeşmesi de en az çaba yasasının bir sonucudur. Örneğin ince bir ünlüden önce gelen sert ünsüzler birçoğu Türkiye Türkçesinde yumuşamıştır. (Tiş kelimesinin diş olması gibi) En az çaba yasasının işlemesini sağlayan diğer etkili ses olayları akıcılaşma ve sızıcılaşmadır.
En az çaba yasası kendisini sadece kelimelerde değil eklerde de gösterir. Örneğin ses erimeleri yoluyla Eski Türkçedeki +qa, +ke, +ġa, +ge biçimindeki yönelme (yaklaşma) hâli ekinin girişindeki ünsüz birçok Türk lehçesinde erimiştir. Yine Eski Türkçede +tIn biçiminde bulunma-ayrılma işlevinde kullanılan ek ötümsüzleşmeye uğramadıkça Türkiye Türkçesinde ötümlü hâliyle +DAn biçiminde kullanılmaktadır.
Bu yazının tüm hakları simitcay.com’a aittir. Kaynak gösterilmeden kullanılamaz.
[…] Bakınız: Türkçenin Dönemlere Ayrılmasındaki Ölçütler Nelerdir? […]
[…] olup günümüze “ayak” olarak gelmesi örnek gösterilebilir. Bu sızıcılaşma Türkçenin sınıflandırılmasında kullanılan ölçütlerden biri […]
[…] Lakin ḍ>y değişmesi bir tam akıcı yönlü bir örnektir: aḍak>ayak vb. Bu hadise Türkçenin lehçelere ayrılmasında kullanılan bir […]