İsim ve Sıfat Tamlamaları: Tamlamalar

Tamlama, isim ya da sıfatların birleşmeleri sonucu oluşan sözcük öbekleridir. TDK’ye göre ise bir ismin; farklı bir isim, zamir veya sıfattan sonra gelerek oluşturduğu sözcük öbeklerine denir (bk. TDK Güncel Türkçe Sözlük). Türkçede tamlamalar, isim tamlamaları ve sıfat tamlamaları olarak ikiye ayrılır, isim tamlamaları birtakım ekleri alarak kurulurlar. Peki tamlamanın “tamlayan”, “tamlanan” unsurları ne demektir? İsim tamlamaları ise kendi arasında üçe ayrılır.

Tamlamaların özellikleri nelerdir? (tıklayınız)

Konu anlatımının .pdf formatındaki mobil uyumlu sürümünü indirmek aşağıdaki bağlantıya tıklayınız.

Online (Çevrim İçi) İsim Tamlamaları Kazanım Testi

Not: Divânu Lugati’t-Türk’ten alınan bölümde isim tamlaması örnekleri

Tamlamalar ile İlgili Özellikler

1. Tamlamalar tamlayan ve tamlanan olmak üzere iki unsurdan oluşur:

  evin                         yolu
tamlayan             tamlanan

yemyeşil                 orman
tamlayan               tamlanan

Görüldüğü gibi bir tamlamanın ilk unsuruna tamlayan, ikinci unsuruna ise tamlanan denilmektedir.

2. İsim tamlamaları isimlerden oluşur. Sıfat tamlamaları ise isim ve sıfattan oluşur.

yolun başlangıcı     (isim tamlaması)
 isim               isim

sarı yaprak              (sıfat tamlaması)
 sıfat       isim

İSİM TAMLAMALARI

3. İsim tamlamaları üçe ayrılır.

Belirtili isim tamlaması: Tamlayan eki olarak da bilinen ilgi eki [+(n)In] alarak oluşturulan tamlamalardır:

arabanın       lastiği
      ilgi eki      iyelik eki

evin         boya(s)ı
ilgi eki        iyelik eki

Not: İlgi eki ben ve biz kelimelerine +im biçiminde gelir:

benim evim, bizim sorunumuz

Not: İlgi ekinden önce gelen kaynaştırma n’si su ve ne kelimelerinde y olarak kullanılır: suyun dibi, neyin nesi vb.

Not: Bir unsuru zamir olan belirtili isim tamlamalarında ilgi eki yerine ayrılma hâli eki ilgi eki işlevinde kullanılabilir:

evlerden biri (evlerin biri)

Not: Bazen belirtili isim tamlamalarının tamlayan kısmı bulunmaz.Böyle tamlamalara tamlayanı düşmüş isim tamlaması denir. Bu durumda, iyelik eki alan isimden önce benim, bizim, senin, sizin, onun, onların ve kendi(si) kelimeleri getirilebilir:

(Onun) Aklı bir karış havada.
(Bizim) Kapımızı herkese açtık.

O kadar çok çalışıyorsun ki hiç tükenmeyen (senin) azmine hayranım.

Not: Birçok TYT kaynağında, tamlayanı düşmüş isim tamlaması özel olarak sorulmadığında, tamlama olarak dikkate alınmamaktadır.

Belirtisiz isim tamlaması: İlgi eki yani tamlayan eki kullanılmadan yapılan isim tamlamalarıdır:

arabanın       lastiği
                        iyelik eki

evin         boya(s)ı
                      iyelik eki

Zincirleme isim tamlaması: İkiden fazla ismin bir araya gelmesiyle oluşan tamlamalardır:

evin duvarının rengi

kapı kolunun dayanıklılığı

soba borusunun içi

Not: Bazen isim tamlamalarının arasına sıfat, zarf vb. kelimeler girebilir. Bu durumda zincirleme isim tamlamasından bahsedilemez.

okulun     çok    başarılı   öğrencileri
                   zarf     sıfat

3. İsim tamlamalarının ikinci unsuru yani tamlanan mutlaka iyelik eki alır. Bu eki tamlamadan çıkardığınızda tamlamanın yapısı bozulur. Sıfat tamlamalarında ise ikinci unsura gelen ekler çıkarılsa da tamlamanın anlamı bozulmaz.

yolun tozu   (yolun tozu  denilemeyeceği için bu bir isim tamlamasıdır.)

el işi               (el işi denilemeyeceği için bu bir isim tamlamasıdır.)

Aşağıdaki örneklerde çekim eklerini çıkarsanız da tamlamanın yapısı bozulmaz. Yani bu tamlamalar sıfat tamlamasıdır.

kırmızı bavullarımız (kırmızı bavullarımız)

yöresel yiyecekleri (yöresel yiyecekleri)

Not: Yukarıdaki ek çıkarılması suretiyle yapılan sağlamanın istisnası zamirlerle yapılan tamlamalardır. Bu tamlamalar da iyelik ekleri düşebilir. Yani tamlama sizin evinizde yerine sizin evde biçiminde iyelik eki düşürülerek de kurulabilir. Kimilerine göre ise böyle bir durum yoktur, çünkü bu tarz bir kullanım anlatım bozukluğudur.

4. Sıfat yapan ki isimlere geldiğinde sıfat tamlamaları yapar.

aşağıdaki soru

evdeki hesap

5. İsim tamlamalarında bazen tamlayan ve tamlanan yer değiştirebilir:

Güneşi batıyor sessiz akşamlarımın.

(Tamlamanın aslı: akşamlarımın güneşi)

6. Sıfat-fiillerin görevlerinden biri de sıfat tamlaması yapmaktır:

ağlayan kaya, bitmemiş dert, yanar dağ vb.

7. Her ne kadar sıfat tamlamaları fiilimsilerle yapılabilse de isim tamlamaları ÖSYM’ye göre fiilimsilerle -kalıplaşma olmadığı müddetçe- yapılmaz:

günün bitmediği (dakika)

Bu örnekte bir isim tamlamasının tüm ögeleri vardır. Yani ilgi eki ve iyelik eki mevcuttur. Ancak tamlanan fiilimsiden oluştuğu için isim tamlaması kabul edilmez.

8. Her ne kadar bir nesnenin neyden yapıldığını bildiren kelimelere takısız ad tamlaması demek gibi bir alışkanlık olsa da ÖSYM takısız ad tamlamalarını kabul etmez. Bu tamlamaları da sıfat tamlaması içerisinde değerlendirir:

metal merdiven (sıfat tamlaması)

sudan sebep (sıfat tamlaması)

ahşap ev (sıfat tamlaması)

Yukarıdaki tamlamalarda yer alan metal ve ahşap gibi isimler tamlama içerisinde sıfat görevinde kullanılmaktadır.

FARKLI YAPIDAKİ TAMLAMALAR VE ÖRNEKLERİ

Türkçede tamlamalar birçok farklı durumda kullanılabilir. Örneğin:

Hem tamlayanı hem de tamlananı nitelenen ad tamlaması:

Yeşil evin kırmızı penceresi vb.

Tamlayanı belirtilen tamlananı nitelenen isim tamlaması:

      Bir         günün         acı          isteği
belirtme sıfatı niteleme sıfatı

Tamlananı nitelenen ad tamlaması:

Köşkün    lezzetli     yemekleri
tamlayan   niteleme s.             tamlanan

Tamlananı düşmüş sıfat tamlaması (adlaşmış sıfat)

sıcaklar (sıcak havalar)

Arasına birden fazla sözcük türü girmiş isim tamlaması

günün      çok         acı        haberleri
             üstünlük zarfı     sıfat

Edat yardımıyla kurulmuş sıfat tamlaması

buz gibi     su
       edat

Tamlayanı isim tamlaması olan sıfat tamlaması

el          işi               örgü
isim tam. & tamlanan
tamlayan

Zamirlerden oluşan isim tamlaması

Onlardan biri, bizden başkası vb.

Not: Zamirle kurulan tamlamalar da ayrılma hâli eki ilgi eki görevinde kullanılabilir.

TAMLAMALAR ÜZERİNE UYGULAMA

Divânu Lugati’t-Türk’ten alınan bu bölümde isim tamlaması örnekleri kırmızı renkle gösterilmiştir.

Ben onların ülkelerini ve (onların) bozkırlarını inceledim; Türk, Türkmen, Oğuz, Çigil, Yağma ve Kırgızların lehçelerini ve (onların) kafiyelerini öğrendim. Zaten ben onların, dilde en doğruyu (onların) bilenlerinden, anlatımda en açık olanlarından, akılca en (onların) yetkinlerinden, soyca en (onların) köklülerinden, mızrakta en iyi (onların) atıcılarındanım. Böylece her boyun dili bende en mükemmel şeklini buldu. Sonra bu kitabı en iyi şekilde düzenleyerek yazdım. Yüce Allah’ın yardımına sığınıp (benim) kitabımı Divânu Lugati’t-Türk (Türk Lehçelerinin Divanı) diye adlandırarak ortaya koydum. Sonsuza kadar anılsın ve ebedî bir hazine olsun diye.

Bu konu anlatımı Ensar KILIÇ tarafından ortaöğretim kazanımlarına uygun olarak hazırlanmıştır. Her hakkı saklıdır, hiçbir şekilde farklı bir ortamda, sitede kullanılamaz.