Tarihî Kıpçak Türkçesi ve Özellikleri

Kıpçak Türkçesi, kökünü Türklerin Kıpçak kolundan alan tarihî bir Türk lehçesidir. Bu lehçe göçler, köle ticareti ve paralı askerler sayesinde geniş bir coğrafyaya yayılmıştır. Kıpçak Türkçesi eserleri Karadeniz’in kuzeyinden Mısır’a kadar uzanan coğrafyada yazıya geçirilmiştir. Özellikle Osmanlı’nın bir imparatorluk hâline gelmesiyle Kıpçak Türkçesi üzerindeki Oğuz etkisi de iyiden iyiye artmıştır. Kıpçak Türkçesinin söz varlığı Kodeks Kumanikus adlı sözlükte toplanmıştır.

Abstract

Kipchak Turkish is a historical dialect that takes its roots from the Kipchak branch of the Turks. This dialect has spread over a wide geography thanks to migrations, the slave trade and mercenaries. The language has existed from the north of the Black Sea to Egypt. Especially with the Ottoman Empire becoming an empire, Oghuz influence on Kipchak Turkish has also increased. Historical Kipchak Turkish is the official language of the Golden Horde State as the lingua franca. It is also the language used in the Mamluk army. Historical Kipchak Turkish was derived from Eastern Turkish at the end of the development stages of Middle Turkish.

İçindekiler

1. Kıpçaklar kimdir?
2. Kıpçak Türkçesinin Özellikleri
3. Kıpçak Türkçesinin Morfolojik-Fonetik Özellikleri
4. Kıpçak Türkçesi Dönemi
5. Kıpçak Türkçesi Eserleri
6. Codex Cumanicus (Kodeks Kumanikus) Özellikleri
7. Kıpçak Türkçesinin en önemli eseri nedir?

1. Kıpçaklar kimdir?

Kıpçak Türkleri (Kuman Türkleri), Altınorda’dan önce Karadeniz’in kuzeyindeki Doğu Avrupa bozkırlarında yaşayan göçebe Türklerdir. Nitekim Kırım Tatarları, Karaçaylar, Kumuklar ve Balkarlar da dâhil olmak üzere birçok Türk boyu Kıpçakların soyundan gelmektedir. Bugün, Kıpçak ya da Kuman şubesine ait bu çeşitli dillerin konuşmacıları, Kıpçak Türkçesinin türevlerini konuşmaktadır.

[en. Kipchak Turks (Kuman Turks) are nomadic Turks who lived in the Eastern European steppes north of the Black Sea before Altinorda. Indeed, many Turkish tribes, including Crimean Tatars, Karachays, Kumuks, and Balkars, descend from the Kipchaks. Today, speakers of these various languages belonging to the Kipchak or Cuman branch speak variants of Kipchak Turkish.]

8. yüzyıldan itibaren tarih sahnesine çıkmaya başlamış olan Kıpçakların İslamî kaynaklarda Deşt-i Kıpçak (Doğu Avrupa-Batı Sibirya bozkır bölgeleri) olarak bilinen geniş bir coğrafyaya, Moğol İstilası’na kadar hâkim oldukları bilinmektedir.

Okan Celal GÜNGÖR

Kıpçak Türkçesi, son kalesi olan Macaristan’ın Kumanya bölgesinde 17. yüzyılın başlarında yok olmuştur. Geleneksel olarak Tarihî Kıpçak Türkçesinin son konuşmacısının 1770’te ölen [Karcag’da (Macaristan)] yaşayan István Varró olduğunu kabul edilir.

Kıpçaklar; Kazakistan, Rusya, Gürcistan, Macaristan, Romanya (örneğin, Besarab hanedanı), Moldova, Besarabya ve Bulgaristan’ın tarihinde önemli bir role sahiptir.

Kıpçaklar özellikle köle ticareti ve paralı asker olarak Mısır coğrafyasında devletler kurmuş, etkin güç hâline gelmeyi başarmıştır. Mısır’da Kıpçak Türkçesiyle yazılan korunmuş eserlerin büyük bir kısmı dinî eserlerdir. Çünkü Memlûkler bir İslam devletiydi ve bu dönemde birçok dinî eser Arapçadan çevrildi. Ayrıca Deşt-i Kıpçak bozkırlarında Yakın Asya ve Orta Asya’dan Mısır ve Suriye’ye taşınan Müslüman Kıpçaklar dışında, İslam kültürüyle ilişkisi olmayan yarı şamanist ve şamanist Kıpçaklar da vardı. Özellikle Mısır’a köle olarak gelip emir veya sultanlığa kadar yükselen Kıpçaklar, Arapça bilmedikleri için, bu dönemde birçok dinî eser Arapçadan Türkçeye çevrilmiştir (Sadykbekov, 2015: 119).

2. Kıpçak Türkçesinin Özellikleri

Kıpçak Türkçesi gramer özellikleri ve fonetiği açısından diğer Türk lehçelerinden birçok konuda ayrılır. Nitekim bu lehçenin temel özellikleri şunlardır:

• Bu lehçe ile yazılan en önemli eser Codex Cumanicus’tur. Codex Cumanicus, Katolik misyonerlerin göçebe Kıpçak Türkleriyle iletişim kurmasına yardımcı olmak için tasarlanmış Orta Çağ menşeli bir dil bilimsel sözlüktür. Şu anda Venedik’teki St. Mark Kütüphanesi’nde barındırılmaktadır.
• Türk dili tarihinin XIV-XV. asırlar arasındaki yazı dillerinden biri de Memluk Kıpçak Türkçesidir. Memluk Kıpçak Türkçesinden günümüze kadar gelen eserler genel itibariyle çeviri metinlerdir. Ancak bu dönemki metinlerin çeviri olması bu eserlerin değerini düşürmez. Hatta o dönemde kullanılan kelimelerin kavram alanlarını göstermesi bakımından daha da önem kazanırlar (Tokay, 2014: 2708). Kitab-ı Mecmu-i Tercuman, Kitāb el-İdrāk, El-Ķavānīn, Ed-Durre, Bulġat el-Muştāķ ve Et-Tuĥfe diğer önemli eserlerdir (Halası-Kun, 2012: 185).
• Tarihî Kıpçak Türkçesi; Kuman Türkçesi (14. yüzyıl), Memlûk Türkçesi (15.-16. yüzyıllar), Ermeni Kıpçak Türkçesi (16.-17. yüzyıllar) ve Karay Türkçesi (16.-20. yüzyıllar) olarak bölümlenebilir (Öztürk, 2018: 63).

3. Kıpçak Türkçesinin Morfolojik-Fonetik Özellikleri

• Tarihî Kıpçak Türkçesinde ilk seste ünlü türemesi görülür: Rum > Urum vb.
• Oğuz yazı dillerinde söz başındaki tonsuz gırtlak ünsüzü /K-/ tonlulaşarak /G-/‘ya dönüşür. Kıpçak ve Karluk lehçelerinde ise bu değişme görülmez (bk. Akar: web).
• Oğuz yazı dillerinde söz başındaki /t-/ sesi tonlulaşarak /d-/’ye dönüşmektedir. Kıpçak ve Karluk lehçelerinde Genel Türkçedeki bu ses korunmuştur (bk. Akar: web).
• Oğuz Türkçesi ile Kıpçak Türkçesi arasındaki önemli ses farklılıklarından birisi, bazı sözcüklerde ilk hecedeki dar-yuvarlak/geniş-yuvarlak nöbetleşmesidir. Oğuz Türkçesi geniş-yuvarlak ünlüleri, Kıpçak Türkçesi ise dar-yuvarlak ünlüleri tercih etmektedir (bk. Akar: web).
• Kıpçak lehçelerindeki en önemli ünsüz değişmelerinden biri Genel Türkçedeki /-G-/’lerin /-v-/’ye değişmesidir (bk. Akar: web).
• Oğuz lehçelerinde /y-/ olarak kullanılan ses bugünkü birçok Kıpçak lehçesinde /c-, j-/ vb. dişe yakın seslere dönüşmüştür: Kaz. жол (jol) “yol” vb.
• Kıpçak lehçelerinde dudak uyumu çok kapsamlıdır: olor “onlar” vb.

4. Kıpçak Türkçesi Dönemi

Bu bilimsel bir kavramdan ziyade yaygın olarak Tarihî Kıpçak Türkçesi için kullanılır. Harezm Türkçesindeki Kıpçakizmden unsurlarından başlayarak Memlûk Kıpçak Türkçesine kadar uzanan tarihî süreç Tarihî Kıpçak Türkçesi olarak adlandırılır. Yani bu lehçe çok geniş bir coğrafyada konuşulmuştur.

Kıpçak Türkçesinin bu kadar geniş bir coğrafyada konuşulması sebebiyle bu lehçeyi bir tarihî dönem olarak sınırlandırmak zordur. Bu da Kıpçaklara ait lehçenin çeşitli evrelerde geliştiğini ortaya koyar. Tarihî Kıpçak Türkçesi denildiğinde ise Harezmlerden başlayarak Memluklara kadar uzanan dönemdeki dil varlığı ima edilir.

5. Kıpçak Türkçesi Eserleri

Kıpçak Türkçesinin en önemli eseri Kodeks Kumanikus’tur. Gülistan Tercümesi ise edebî anlamdaki en kıymetli yapıttır. Bunların dışında atçılık, okçuluk vb. konularda yazılan birçok eser daha vardır. Tarihî Kıpçak Türkçesine ait eserlerden birçoğu Mısır coğrafyasında Arap çoğunluklu halkı yöneten Memlûk Türkleri tarafından halkla iletişimi sağlamak amacıyla yazılan sözlüklerdir.

• Gülistân Tercümesi (Kitâb Gülistân bi’t-Türkî): Gülistan Tercümesi Şeyh Sa’di’nin Gülistan adlı eserinin Saraylı Seyf tarafından Farsçadan Kıpçak Türkçesine yapılmış bir tercümesidir (Kahya, 2019).
• Kamenets Vakayinamesi: Ermeni Kıpçak Türkçesi ile yazılmıştır.
• Hikmetli Hikâr’ın Hikâyesi (İstoriya Mudrogo Hikâra): Ermeni Kıpçak Türkçesiyle yazılan tek edebî eserdir.
• Kitâbu’l-İdrâk li Lisâni’l-Etrâk: Sözlük.
• Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî: Sözlük.
• Ed-Dürretü’l-Mudiyye Fi’l-Lügati’t-Türkiyye: Sözlük.
• El-Kavaninü’l-Külliyye li-Zabti’l-Lugati’t-Türkiyye: Sözlük ve gramer kitabı.
• Et-Tuhfetü’z-Zekiyye Fi’l-Lûgati’t-Türkiyye: Sözlük.
• Kitâbu Bulgatü’l-Müştâk Fî Lügati’t-Türk ve’l-Kıfçak: Sözlük.
• İrşâdü’l-Mülûk ve’s-Selâtîn: Fıkıh kitabı.
• Münyetü’l-Guzât: Askerlik sanatı.
• Codex Cumanicus: Eser ile ilgili aşağıda detaylı bilgi verilmiştir.

6. Codex Cumanicus (Kodeks Kumanikus) Özellikleri

• Eser Latin harfleriyle yazılan ilk Türkçe metindir.
• Codex Cumanicus, Kuman (Kıpçak) Türklerinin hazırladığı sözlüğün adıdır. Kıpçak Türkçesinin ve Türkçenin en önemli eserlerinden biridir. Aslında eser Türkler tarafından değil Hristiyanlığı Kıpçak Türkleri arasında yaymak isteyen Alman, İtalyan vb. misyonerler tarafından yazılmıştır.
• Eserde birçok Türkçe kelime farklı varyantlarla yer almaktadır.
• Eserde Kıpçak Türkçesine dair bilgiler de bulunur.
• Birinci bölümü İtalyan ikinci bölümü ise Alman misyonerler tarafından yazılmıştır.
• Eserde Latince, Farsça, Almanca kelimeler Kıpçak Türkçesi karşılıkları ile verilmiştir.
• Eserde bilmeceler vb. halk edebiyatı ürünleri de bulunmaktadır.
• Eserin tek nüshası Venedik’tedir.

7. Kıpçak Türkçesinin en önemli eseri nedir?

Codex Cumanicus‘tur. Eser yukarıda da anlattığımız gibi bir sözlüktür. İki bölümden oluşur. İlk bölüm Latin, Farsça ve Kıpçak Latin alfabesiyle yazılmış bir sözlükten ve Latince anlamıyla Kıpçak Türkçesine ait fiilleri, isimleri ve zamirleri içermektedir. İkinci bölüm, Kıpçak-Almanca sözlüğü, Kuman grameri hakkında bilgi ve Petrarch’a ait şiirlerden oluşmaktadır. Eser Türkçenin Latin alfabesiyle yazılan ilk yapıtıdır.

Codex Cumanicus aynı zamanda Peçenek Türklerinin söz varlığına dair izler de taşır. Bu sebeple bu sözlük, hem Kıpçak hem de Peçenek edebiyatının ilk önemli edebî eseridir. Çünkü zaman içerisinde Peçenek ve Kıpçaklar ortak coğrafyaları paylaşmaları sebebiyle edebî alanda da Kıpçak lehçesini kullanmıştır.

Kıpçak Türkçesi Kaynakçası / References

Akar, A. Türkiye Türkçesi Ağızlarında Oğuzca Dışı Dil Unsurları.

Güngör, O. C. (2017). Tarihî Kıpçak Türkçesi ve Edebiyatı Üzerine Yapılan Çalışmalarla İlgili Bir Kaynakça Denemesi. Zeitschrift für die Welt der Türken/Journal of World of Turks, 9(1), 191-213.

Halasikun, T., Halasikun, T., & Salan, M. (2012). Kıpçak Türkçesi Filolojisi X: Et-tuhfe ve onun müellifi. Dil Araştırmaları, 11(11), 185-195.

Kahya, H. Seyf-i Sarâyî’nin Gülistan Tercümesi’nde Devrik Cümleler. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 59(1), 89-108.

Öztürk, A. (2018). Kuman, Memlûk, Ermeni Kıpçak ve Karay Türkçelerindeki Kip Eklerinde Görülen Farklılıklar Üzerine. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 63-74.

Sadykbekov, K. (2015). Memluk Kıpçak Türkçesi ile Yazılmış Dini Eserler ve Özellikleri”, International Journal of Languages’ Education and Teaching, 3/2, p. 119-125.

Tokay, Y. (2014). Memluk Kıpçak Türkçesinde İşlevsel bir Edat: “ançaġa tigrü kim”. I. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu.