Yaklaşma durum eki (yönelme hâli eki veya datif eki) nedir?

Yaklaşma durum eki veya yönelme hâli eki nedir? Yönelme durum eki, isimlere gelen -A ekidir. Bu ek cümlede genellikle yer tamlayıcısı (dolaylı tümleç) yapmak için kullanılır. “Günü gününe” örneğinde olduğu gibi nadiren zarf tümleci görevinde de bulunur. Yaklaşma hali eki, Türkçede en yaygın kullanılan durum eki örneklerindendir. Yönelme durum eki bir dil bilgisi unsuru olarak işten doğrudan etkilenmeyen nesneleri/varlıkları kodlar (Erdem, 2015: 170).

Yaklaşma Durum Eki Örnekleri
Yaklaşma Durum Eki ve Yer-Yön Zarfları
Eski Türkçede Yaklaşma Durum Ekinin Kullanımı
Yaklaşma Durum Ekinin İyelik Ekleri ile İlişkisi
Yaklaşma Durum Ekiyle İlgili Farklı Görüşler

1. Yaklaşma Durum Eki Örnekleri

Aşağıdaki yönelme durum eki almış yapılara örnekler verilmiştir. Nitekim Eski Türkçedeki yönelme durum eki örnekleri için sayfanın altına bakınız.

Toplantı için Trabzon’a gideceğim. (yer tamlayıcısı görevinde)
Bu soruyu özellikle seninkine sordum. (yaklaşma durum eki almış ilgi zamiri)
Eve doğru yola çıktım. (bir edatla birleşerek edat tümleci oluşturma görevinde)
Anket çalışmasını katılımcılarla bire bir yaptı. (zarf tümleci görevinde yönelme grubu oluşturma görevinde)
Görevlerini günü gününe yaptı. (kelime öbeği kurarak zarf tümleci oluşturma)

Peki, yaklaşma durum ekinin işlevi nedir? Özetle, yaklaşma durum eki yukarıdaki örneklerde de gördüğümüz gibi isim soylu sözcükleri yükleme bağlamıştır. Ayrıca bu ekin en önemli işlevlerinden bir diğer isimler ile edatlar arasında bağ kurmak olmuştur.

Durum eki almış zamirler, Türkçede sıklıkla karşımıza çıkar. Bu hususta bana, sana, herkese gibi yapılar yönelme hâli eki almış zamirlere örnektir. Ayrıca ben ve sen kelimesi yönelme hâli eki aldığında ünlü değişmesi gerçekleşmektedir.

2. Yaklaşma Durum Eki ve Yer-Yön Zarfları

Her ne kadar bu konuda araştırmacılar arasında farklı görüşler olsa da MEB öğretim programında yönelme hâli eki alan yer-yön zarflarının isme dönüşüp zarf tümleci görevinde kullanıldığı kabul edilmektedir:

O araba geri gitti. (geri: yer-yön zarfı/zarf tümleci)
O araba geriye gitti. (geriye: isim/yer tamlayıcısı)

3. Eski Türkçede Yaklaşma Durum Ekinin Kullanımı

A. Von Gabain’in Eski Türkçe Gramerinde, yaklaşma hali +ka, +ke, nadiren +a, +e, ünlülerden sonra +ya, +ye biçiminde gösterilir (Koçoğlu-Gündoğdu, 2011: 1230). Ayrıca Talat Tekin ve Marcel Erdal’ın konu hakkında farklı görüşleri vardır. Bunlar Koçoğlu-Gündoğdu (2011) tarafından şu şekilde ifade edilmiştir:

Talat Tekin, yönelme hâli ekinden verme-bulunma durumu olarak bahseder ve fonksiyonlarını sıralarken eylemin işlendiği yeri ve zamanı bildirdiği ve eylemin işlenme süresini gösterdiği üzerinde de durur (Tekin 2003: 112). Marcel Erdal, A Grammar of Old Turkic’de temporal dative olarak bahsettiği örneklerde bir zaman dilimini veya bir zaman sürecini belirten sözlerde yönelme hâli ekinin kullanıldığını söyler. Ayrıca concrete date “belirli zaman dilimi” olarak adlandırdığı durumlarda daima yönelme hâli kullanıldığını söyler: üçünç ay iki otuzka gibi (Erdal 2004: 367).
Vildan Koçoğlu Gündoğdu

Eski Türkçede bu ekin kullanımına şu örnekler verilebilir:

qapı+qa “kapıya”
yırı+y+a “kuzeye, kuzeyde”

Eski Türkçede daha çok +qa, +ke, +ġa, +ge biçiminde kullanılan bu ekin ilk ünsüzü zamanla sızıcılaşma ve akıcılaşma ses olaylarının etkisiyle erimiştir. Bu erime sonucunda yönelme hâli ekinden önce birçok kez yardımcı ünsüz kullanımı bir gereksinim hâline gelmiştir.

4. Yaklaşma Durum Ekinin İyelik Ekleri ile İlişkisi

Yaklaşma hali eki eğer 3. kişi iyelik ekinden sonra gelirse araya zamir n’si girer. Örneğin “kapısına” dediğimizde +a yönelme hâli ekinden önce gelen n, zamir n’sidir. Ancak Çağatay Türkçesinde bu durumda zamir n’si kullanılmaz:

ata+sı+ga “babasına” vb.

5. Yaklaşma Durum Ekiyle İlgili Farklı Görüşler

Muharrem Ergin’e göre yönelme, ayrılma ve bulunma hâli eklerini alan kelimeler zaman bildirseler dahi zarf tümleci olamazlar. Leylâ Karahan ise tarz, zaman ve biçim bildirdiklerinde bu hâl eklerinin yer tamlayıcısı olmadığını belirtmektedir. Nitekim Muharrem Ergin bu hâl ekini şu şekilde açıklamaktadır:

Kelime gruplarında ve cümlede fiilin kendisine doğru yaklaştığını ifade etmek için isim datif haline sokulur. Fiilin istikametini gösteren ve yaklaşma ifade eden datif hali daima ekle yapılır.
Muharrem Ergin

Akademik dünyada ve lise öğretim programında Leylâ Karahan’ın görüşü yaygın olarak kabul edilir. Çünkü zaman bildiren kelimeleri genel olarak dil bilgisinde zarf olarak değerlendirme eğilimi mevcuttur.

İlgili Kaynaklar

Erdem, M . (2015). Türk Dillerinde Belirtme-Yönelme Durum Eki Değişmesi: Bir Değerlendirme . Türkbilig , (30) , 167-186 .
Ergin, M. (1998). Türkçe Dil Dilgisi. Bayrak Yay., İstanbul.
Kılıç, E , Ersöz, S . (2020). Zamir /N/’sinin Türkçedeki Fonemorfolojik Gelişimi. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi , 21 (38) , 565-606 .
Koçoğlu-Gündoğdu, V. (2011). “Türk Dilinde Yönelme ve Bulunma Hali İle İlgili Birkaç Ayrıntı“. Turkish Studies – International Periodical For The Languages, terature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter, p. 1229-1238.
Karahan, L. (2009). Türkçede Şahıs ve İşaret Zamirlerinin Yönelme Hâlindeki Genişlemeler. Türkistan: Ahmet Yesevi Üniversitesi III. Uluslararası Türkoloji Kongresi, 1-12.

Bu yazının tüm hakları simitcay.com’a aittir. Hiçbir şekilde başka yer kullanılamaz.