Nefi: Bir Hiciv Şairi – Nef’i’nin Edebi Kişiliği ve Hicivleri

Nefi, 17. asrın Nâbî ile birlikte en büyük iki şairinden biridir. Bir kaside ve hiciv şairidir. Edebî kişiliği bağlamında eserlerindeki derin hayal dünyası, incelikli söz sanatlarıyla ve abartılarla süslüdür. Ayrıca kendisini övmeyi de çok seven şair, birçok fahriyeye sahiptir.

Nefi eserlerinde daima “ben” algısını ön plana çıkarır. Bu yönüyle kendisini Fuzûlî, Bâkî gibi şairlerden bile üstün görür. Bu sebeple Nefi bir fahriye şairidir. Bu durumu Saadet Karaköse (2012) şu şekilde ifade eder:

Gerileme devrinin buhranlı çağında yaşamış, geri kalmışlığın sebep olduğu ahlakî çöküntüye karşı çıktığı için tüm çevresindekilerin, dolayısıyla feleğin hedefi haline gelmiştir. Şair, ayına güneşine varıncaya kadar, birkaç istisnaî örnek dışında felekle kavgalıdır.

Saadet Karaköse

Nefi hiciv şiirleri

Divan edebiyatında hiciv kelimesi âdeta Nefi’yle eşleşmiştir. Nitekim Nefi, babasına bile hiciv yazan bir şairdir. Bu sebeple Siham-ı Kaza, Nef’i’nin babasını hicvettiği şiir ile başlar. Şiirde Nefi başında kara bir leke olarak gördüğü babasının mutlu olmasından duyduğu öfkeyi dile getirir:

Sa’âdet ile nedîm olalı peder Hâne 
Ne mercümek görür oldı gözüm ne tarhâne

Peki, Nefi niçin babasına bu denli kızgındır?

Bunun sebebi kuşkusuz babasının onu henüz çocukken bırakıp Kırım’a gitmesidir. Nitekim Nefi’nin babası da tıpkı kendisi gibi şairdir. Bu sebeple şairin babası Kırım girayına sunduğu bir kaside ile mükafatlar almayı başarmıştır.

Nefi’nin babasına duyduğu öfke aslında bir sistem eleştiridir. Çünkü kendisine iki kaside yazan şairleri dahi ödüle boğan bir Kırım hanı varken, Osmanlı’da nitelikli şairlere bile değer verilmez. Bu durum Nefi’de büyük bir tesir bırakır.

Sonuç olarak “Nefi mesnevi yazmış mıdır?” veya “Nefi niçin mesnevi yazmamıştır?” sorularının cevabı şairin hayat hikâyesinde gizlidir. Çünkü şair mesnevilerin olağanüstü dünyasına kendini hiçbir zaman yakın hissetmez. Onun yazdığı şiir dünyası gerçeklerle ve hayal kırıklıkları ile doludur.

Nefi, babasına duyduğu eleştiriden başlayarak vezirlere kadar geniş bir yelpazede birçok hiciv yazmıştır. Bunlardan en önemlileri şunlardır:

Neler etdi ne denlü fitne peydâ oldı ‘âlemde 
Edince tâ vücûdıyle mülevves sadr-ı dîvânı

Şair bu şiirinde kendisini görevden alan Mehmet Paşa’nın bulunduğu makamı iğrenç bedeni ile kirlettiğini söylemektedir. Nefi diğer bir hicvinde ise Ahmet Paşa’nın firavuna danışman olacak kadar alçak bir insan olduğunu söyler:

Müsteşâr olmaga bu lâyıkidi Fir’avne 
Her cihetde neçe gâlib yer var Hâmâne

Ayrıca şairin kendisine köpek diyen Tahir Efendi ve şairliğini överken Nefi’yi dinsizlikle suçlayan Şeyhülislam Yahya‘ya yazdığı cevaplar ünlüdür:

Tahir Efendi bana kelp demiş 
İltifadı bu sözde zahirdir 
Maliki mezhebim benim zira 
İtikadımca kelp tahirdir

Şair burada kendi mezhebine göre köpeğin temiz bir hayvan olduğunu ifade etmektedir. Ayrıca “tahir” temiz anlamına geldiği için “kelp tahirdir” derken hem Tahir Efendi’ye köpek demekte hem de köpeğin temiz bir canlı olduğunu söylemektedir. Şair kendisine kafir diyen Şeyhülislam Yahya’ya ise şöyle yanıt vermektedir:

Müftü efendi bize kâfir demiş
Tutalım ben O'na diyem müselman
Lâkin varıldıktan ruz-ı mahşere
İkimiz de çıkarız orda yalan

Nefi’nin ölümü

Nefi, hicivleri sebebiyle döneminde sevilmeyen bir sima olmuştur. Bu yüzden onun ölümüyle ilgili birçok efsane türemiştir. Bunlardan en ünlüsü af beratını imzalarken mürekkebi kağıda döken siyah tenli vezire “Vezirim teriniz kâğıda damladı.” demesi üzerine derisinin yüzülmesidir. Aynı efsaneye göre cesedi İstanbul Boğazı’na atılmıştır.

Yukarıda bir tanesini zikrettiğimiz efsaneler doğru değildir. Şairin nasıl öldüğü hakkında kesin bir bilgi yoktur. Bu konuda Süleyman Yiğit (2018) şunları söylemektedir:

Nef’î’nin hiciv vadisine sapmayacağı hakkındaki vaadine rağmen, rahat durmayarak Bayram Paşa’ya hicviye yazdığı ve bunun padişaha intikal etmesiyle öldürüldüğü rivayet edilir. Ayrıca padişah için yazdığı bir dörtlük yüzünden de idam edilmiş olabileceğini diye getirir. Metin Akkuş, Nef’î gibi bir şairin hicivleri ne kadar ağır olursa olsun bu sebepten öldürülmüş olacağını düşünmediğini dile getirir. Ona göre dönemin siyasî hareketleri nedeniyle kendi aleyhine dönen bir takım olayların içinde olduğu için veya başka ağır suçlar işlediği için idam edildiğini düşünmektedir.

Süleyman Yiğit

Nefi diliyle uğradı hakkın belasına

Nefi çevresinde çekinilen bir kişi olsa da dönemin kudretli padişahı IV. Murat tarafından sevilen bir isimdir. Nitekim IV. Murat birçok kovuşturmadan Nefi’nin beraatını sağlayan kişidir. Ancak bir gün padişah Beşiktaş dolaylarında ona ait bir hicvi okurken yanına yıldırım düşer. Bu durum padişahı korkutur.

IV. Murat, Nefi’den bir daha hiciv yazmamasını ister. Ancak Nefi bu sözünde duramayacaktır. Nitekim yıldırım olayı sonrasında padişahın şu sözleri söylediği bilinir:

Gökten nazire indi Siham-ı kazasına 
Nef’i diliyle uğradı Hakk’ın belasına

Kaynakça

Çalışkan, N. (2014). Nef’î Divanı ve Siham-ı Kaza’nın Zihniyet, Edebilik ve İçerik Bakımından Karşılaştırılması. Turkish Studies, 9(3), 397-422.

Yiğit, S. (2018). Edebî Hicivden Sövgüye: Nef’î’nin Hicvindeki Değişim. Hikmet-akademik edebiyat dergisi (Online), (9), 214-235.