Ses Olayları (Ses Bilgisi) PDF Konu Anlatımı

Türkçede ses bilgisi denildiğinde akla gelen ilk husus, ses olaylarıdır. Nitekim aşağıdaki yazıda ses olayları, TDK görüşleri ve lise müfredatına uygun olarak açıklanmıştır. “Ses Olayları PDF Konu Anlatımı” için bağlantıya tıklayınız.

a. Büyük Ünlü Uyumu

Ses olayları arasında yer almaz. Fakat Türkçenin temel ses özelliğidir. Türkçede kalın ünlülerden (a, ı, o, u) sonra kalın, ince ünlülerden (e, i, ö, ü) sonra ince ünlüler gelir. Nitekim kavun, etek, erik gibi kelimeler büyük ünlü uyumuna uyarken elma, anne, kardeş gibi kelimeler Türkçe olmalarına rağmen bu kurala uymaz.

Not: Türkçe olmasına rağmen -yor, -ki, -Imtırak, -ken, -gil, -leyin ekleri büyük ünlü uyumuna tabi değildir. Ayrıca -daş eki ise bazen bu kurala uymaz.

Soru: Aşağıdaki cümlelerden hangisinde Türkçe olmasına rağmen büyük ünlü kuralını bozan bir ek kullanılmıştır?

A) Bu olayın özellikle tüm paydaşları yanımıza geldi.
B) Yine yolculuğun bitmeyen işkencesi bizi yoruyor.
C) Giderken sağdan ve soldan birçok konfeti demeti gördük.
D) Salgın hastalıklar yüzünden aşağıdaki hedeflere ulaşamadık.
E) Demek ki öğleyin burada olmuş olurlar.

Not: Yabancı kökenli veya bitişik yazılan kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz.

b. Ünsüz sertleşmesi (ünsüz benzeşmesi, ünsüz uyumu)

Türkçedeki ekler /p, ç, t, k/ ünsüzleriyle başlamaz. Bu eklerin aslı /b, c, d, g/’lidir. Bu yüzden “Fıstıkçı Şahap” ifadesinde yer alan ünsüzlerden sonra gelen eklerin ilk sesindeki /b, c, d, g/ ünsüzleri sertleşerek /p, ç, t, k/’ye dönüşür.

İlk hâli: Bitgiler yetişdirilirken toprakda sıkca oksijen açığı oluşur.

Sertleşmiş hâli: Bitkiler yetiştirilirken toprakta sıkça oksijen açığı oluşur.

Soru: Aşağıdaki cümlelerdeki ünsüz sertleşmelerini bulunuz.

1. Artçı şoklar gün boyunca devam etti.
2. Yetki karmaşası sonucunda fiyatlar düştü.
3. Artık kitapçılar da bu gidişattan rahatsız.

Not: Ünsüz sertleşmesi yani benzeşme, hem yapım hem de çekim eklerinde olabilir.

c. Ünsüz yumuşaması (ünsüz değişimi)

Genellikle iki ünlü arasında kalan p, ç, t, k ünsüzleri yumuşar. Buna ünsüz yumuşaması denir.

kitap-ı → kitabı,

ağaç-a → ağaca vb.

Not: Az sayıda örnekte de olsa iki ünlü arasında kalmayan/p, ç, t, k/ ünsüzleri de yumuşayabilir. Bunun sebebi /n, l, r/ gibi akıcı ünsüzlerdir: kalp-i → kalbi vb.

Not: Ekleşme sırasında iki ünlü arasında kalmasına rağmen yumuşamayan ünsüzler, ünsüz yumuşamasına aykırıdır. Bu durum genellikle tek heceli Türkçe kelimelerde ve yabancı kökenli kelimelerde bulunur.

yap-ı,

hukuk-u,

süt-ü vb.

Soru: Aşağıdaki metindeki ünsüz yumuşamalarını ve ünsüz yumuşamasına aykırı durumları bulunuz.

Sonsuzluğun ucunda çeliği eriten yiğidin destanıdır bu.

Düşmanı yok eden kahramanların varlığıdır bu.

Not: Bütün ünsüz yumuşamaları aynı zamanda ünsüz değişmesidir. Ancak /g/ sesinin /ğ/ sesine dönüşmesi bir yumuşama değil, sadece değişmedir. Çünkü hem /g/ hem de /ğ/ sesi yumuşaktır.

arkeolog-u → arkeoloğu (ünsüz değişmesi) vb.

ç. Ünlü değişmesi

Bir kelimenin ünlülerinin ince iken kalın veya kalın iken ince ünlülere dönüşmesidir. Bu durum Türkçede temelde üç kelimede görülür.

ben-e → bana,
sen-e → sana,
biç-ek → bıçak.

d. Ünsüz türemesi

Ünsüz türemesinin Türkçede üç sebebi vardır.

1. İki kelime birleşirken araya ünsüz türeyebilir.

his etmek → hissetmek, zan etmek → zannetmek vb.

• Kelimeye ek geldiğinde araya ünsüz türeyebilir.

af-ı → affı, hak-a → hakka, tıp-ı → tıbbı vb.

• ÖSYM’ye göre pekiştirmeli sözlerde de ünsüz türemesi bulunabilir. (bk. 2017 TYT)

ipince, masmavi, sapsarı vb.

e. Ünlü türemesi

Türkçede ünlü türemesinin üç temel sebebi vardır.

1. Türkçede ünlü türemesinin temel sebebi -CIk ekidir. Bazen bu ekten önce bir ünlü türer.

az-cık → azıcık      dar-cık → daracık   genç-çik → gencecik

• Pekiştirmeli sözlerde de ünlü türemesi vardır.

sap-a-sağlam              sır-ıl-sıklam               ser-e-serpe

• Yabancı kelimelerin başında ünlü türeyebilir: Rus → Urus vb.

f. n>m değişmesi

/b/ sesinden önce gelen /n/ sesi /m/’ye dönüşür:

saklanbaç → saklambaç, anbar → ambar vb.

g. Ünsüz düşmesi (ünsüz erimesi)

Ünsüz düşmesinin Türkçede dört temel sebebi vardır.

1. Türkçede ünsüz düşmesinin temel sebebi –CIk ekidir. Bu ekten önceki /k/ sesi birçok kez düşer.

küçük-çük → küçücük, ufak-çık → ufacık, minikçik → minicik vb.

• Nadir de olsa üst üste gelen aynı iki ünsüzden biri düşer. Örneğin:

üst-teğmen → üsteğmen, ast-teğmen → asteğmen, ad-daş → adaş vb.

• Akademik olarak doğru bir bilgi olmasa da test kitaplarında alçalmak ve yükselmek fiillerinde ünsüz düşmesi olduğu ifade edilir.

alçak-l-mak → alçalmak,
yüksek-l-mek → yükselmek.

• Bazı kaynaklarda kaldırmak fiilinin kökü kalk- fiili olduğu için buradaki /k/ sesinin düştüğü ifade edilir.

ğ. Ünlü düşmesi (ünlü erimesi, hece düşmesi)

En farklı şekillerde karşımıza çıkan ses olayları arasındadır. Öyle ki Türkçede ünlü düşmesinin dört temel sebebi vardır. Nitekim bunlar şu şekildedir.

1. Kelime başındaki /ı/ sesi bazı durumlarda düşer.

ısıtma → sıtma, ısıcak → sıcak vb.

• Organ adlarına ek getirildiğinde birçok kez ünlü düşmesi yaşanır.

burun-u → burnu, ağız-a → ağza, geniz-in → genzin, omuzu → omzu cv.

Not: TDK’ye göre hem omuzu hem de omzu yazımı doğrudur.

• Bazı kelimelerde ünlü düşmesi görülür. Bu kelimeleri ezberlemek gerekir.

ilerilemek → ilerlemek,
oyunamak → oynamak,
benizemek → benzemek,
kıvırım → kıvrım,
çevirim → çevrim,
çevire → çevre,
sızılamak → sızlamak,
uyuku → uyku,
devire → devre,
devirim → devrim,
kavuşak → kavşak,
yalınız → yalnız,
yanılış → yanlış,
sarıarmak → sararmak,
yumurtalamak → yumurtlamak vb.      

Not: Yer-yön ve işaret bildiren aşağı, yukarı, ileri, bura, şura gibi kelimelere ek gelince ses düşmesi yaşanmaz.

ilerde değil ileride,
nerden değil nereden,
yukarda değil yukarıda vb.

• Bazen iki kelime birleşirken de ünlü düşmesi yaşanır. Ancak bazı kaynaklarda bu duruma ünlü aşınması dense de TDK’ye göre bu yanlıştır.

kahve + altı → kahvaltı,
pazar + ertesi → pazartesi,
sütlü + aş → sütlaç vb.

Not: Dil biliminde düşürülüp düşürülmemesi kişinin tercihine bağlı olan ses erimelerine ünlü aşınması (phonetic erosion) denir.

güzel imiş → güzelmiş, gider iken → giderken vb.

Not: Bu durumda eğer /i/ sesi düşmek yerine /y/ sesine dönerse buna koruyucu ünsüz denir.

araba ile → arabayla vb.

Not: İkilemelerde ünlü düşmesi yapılmaz.

Arabalar burun buruna kaza yaptı.

 h. Ünlü daralması

Türkçede herhangi bir geniş ünlünün /ı, i, u, ü/ seslerinden birine dönüşmesine daralma denir. Ses olayları arasındaki en çok hata yapılanlardan biridir.

1. Olumsuzluk eki (-mA), -lA fiilden fiil yapım eki gibi sonu ünlü ile biten eklerden sonra -yor eki gelirse daralma meydana gelir. Yani -yor, -lA ve -mA eklerini gördüğümüzde ünlü daralması aklımıza gelmelidir.

özle-yor → özlüyor,
gülme-yor → gülmüyor vb.

• Sonu ünlü ile biten bir fiilden sonra –yor eki gelirse ünlü daralması oluşur.

ata-yor → atıyor
susa-yor → susuyor

• Bazı kelimeler ek aldığında daralmaya uğrayabilir. Bunların başlıcaları demek, yemek, üremek ve ne kelimelerdir: yiyecek, diyor, diye, ürün, niye vb.

Not: Ünlü daralması sadece kelime kökü ve eklerde olur. Ayrıca ek ve köklerin bağlantısını sağlayan kaynaştırma ünlüleri daralma değildir.

gel-i-yor → Buradaki /i/ sesi eke ya da köke dahil olmadığı için daralma yoktur. Bu /i/ yardımcı ünlüdür.

ı. Kaynaştırma sesi (yardımcı ses)

Türkçede /y, ş, s, n/ ünsüzleri ve /ı, i, u, ü/ ünlüleri kaynaştırma sesleridir. Nitekim bu sesler ekler ile kök ve gövdelerin uyumunu sağlar.

dönme-y-e, şu-n-a, kapı-y-a vb.

/ş/ sadece üleştirme sayı sıfatlarında bulunur: yedi-ş-er vb.
/s/ sadece iyelik ekinden önce gelir: kapı-s-ı, anne-s-i vb.

Yardımcı ünlüler: gid-i-yor, gel-i-yor vb.

ı. Ulama

Ünsüzle biten bir kelimeden sonra ünlüyle başlayan bir kelime gelmesidir: göz ağrısı, yol arkadaşı vb.