Tek başına anlamı olmasa da cümle içerisinde anlam kazanarak farklı kelimeler arasında anlam ilgisi kuran kelimelere edat ya da ilgeç denir. Nitekim bu yazımızda edat örnekleri veya başka bir deyişle edat türlerini inceleyeceğiz.
Türkçede en çok kullanılan edat örnekleri şunlardır:
- Neden sonuç edatları: -den dolayı, -den ötürü vb.
- Onaylama ve reddetme edatları: evet, hayır, yok vb.
- Olumsuzluk edatı: değil.
- Soru edatı: mı, mi, mu, mü.
- Benzerlik edatları: gibi, üzere.
- Karşılaştırma edatları: göre, kadar.
- Karşıtlık edatları: -e karşın, -e rağmen vb.
- Vasıta-ilişki edatları: ile, -e dair vb.
- Süreç edatları: -den beri, -den sonra vb.
- Yer-yön edatı: -e doğru.
- Şart edatı: ise.
Edatlar sıklıkla bağlaç görevindeki kelimeler ile karışır. Ancak bağlaçların görevi anlam ilgisi kurmak değil kelime veya cümleleri bağlamaktır. Bu sebeple bağlaçları cümleden çıkarınca anlam büyük ölçüde aynı kalır. Edat cümleden çıkarıldığında ise (gibi ve ile edatı hariç) anlam genellikle bozulur.
Edatlar genellikle sadece edat görevinde kullanılır. Ancak az sayıda hem bağlaç hem de edat olan kelime vardır.
Edatlar sıklıkla kendilerinden önce bir hâl eki ile kullanılarak öbekleşir: -a ilişkin, -a dair, -a kadar, -a karşı vb.
Türkçedeki edat örnekleri
Türkçede çok sayıda edat türü vardır. Her zaman edat olarak kullanılan edat örnekleri aşağıdadır:
a) Neden-sonuç edatları
Türkçede -den dolayı, için, -den ötürü vb. kelimeleri neden-sonuç edatıdır.
Dün geldiğinden dolayı işe geç kaldı.
Bildiğim için yanına gelmedim.
Not: Neden-sonuç edatları içerisinde en çok kullanılanı içindir. İçin kelimesinin bağlaç hâli ise çünküdür.
b) Onaylama edatları
Bir sözü doğrudan onaylamak amacıyla söylenen evet, olur, peki, pekâlâ vb. kelimeler edattır.
Yarın benimle İnegöl’e gelir misin?
— Olur, gelirim ama bunu bana yine hatırlat.
Çocuğum yemek yemiyor, bir pedagoga gitmeli miyim?
— Evet, mutlaka…
c) Reddetme edatları
Bir durumun reddedildiğini bildiren sözler edattır: hayır, yok, olmaz vb.
Buradaki elbiseleri sen mi aldın?
— Hayır, ben almadım.
Not: Her onaylama ve reddetme içeren kelime edat değildir. Bir kelimenin onaylama ya da reddetme edatı olması için doğrudan sorulan bir soruya olumlu ya da olumsuz yanıt olarak verilmesi gerekir. Bu durumda zaten onaylama veya reddetme bildiren kelimeden sonra virgül konur. Örneğin “yok” kelimesini sıfat, edat, isim ve hatta bağlaç olarak bile kullanmak mümkündür.
Okudun mu? Yok, daha değil. (edat)
Yoktan yere beni üzdün. (isim)
Yok kalemim yok kâğıdım diye diye bizi kandırdı. (bağlaç)
Bundan bizde hiç yok. [isim (adlaşmış sıfat)]
Not: Tabii, maalesef, elbet, elbette gibi kelimeler edattan ziyade zarf görevindedir.
ç) Soru edatı
Türkçede soru edatı mı, mi, mu, mü kelimesidir. Bu kelimenin yazımı ayrıdır.
O dün okuldan geldi mi?
O çok çalışkan mıdır?
Not: Soru edatı bir ek değil kelimedir.
d) Olumsuzluk edatı
İsim cümlelerini olumsuz yapmaya yarayan değil edatıdır. Bu kelime aynı zamanda ek fiilin olumsuzudur.
Fakat o bunca sorunun tek sorumlusu değil.
e) Benzerlik edatları
Türkçedeki temel benzerlik edatı gibidir. Ayrıca TDK‘ye göre amaç, şart ve yaklaşıklık bildirdiğinde zarf olan üzere kelimesi; benzerlik bildirdiğinde edattır.
O aslan gibi bir yüreğe sahipti.
Bir yıl önce anlattığın üzere davran. (edat)
Bu parayı kısa süre sonra geri ödemek üzere sana veriyorum. (zarf)
f) Karşılaştırma-eşitlik edatları
Türkçede göre ve kadar edatları karşılaştırma ya da eşitlik bildirir.
Ona göre bu kadar mutsuz olamazdık.
g) Karşıtlık edatları
Türkçede -a karşın ve -a rağmen kelimeleri karşıtlık edatlarıdır.
Onu sevmeme karşın ona çok kızıyordum.
Not: TDK’ye göre zıtlık bildiren ancak, yalnız kelimeleri hiçbir zaman edat olamaz. Bu kelimeler ama anlamında kullanılıyorsa bağlaç aksi takdirde zarftır.
ğ) Yer-yön edatı
Bir isme eklenerek yer-yön zarfı yapan -a doğru ve -a karşı edat öbekleridir.
Yola doğru baktık.
h) Süreç edatları
Bir olayın olma sırasından bugüne kadar olan süreyi betimleyen -den beri,-den sonra ve -den önce edatıdır.
Dünden beri baş ağrısına iyi gelen çayları araştırıyorum.
ı) İlişki edatları
Türkçede -a ilişkin ve -a dair kelimeler ilişki bildiren edat öbekleridir. Fakat bu edat öbekleri genellikle sıfat görevindedir.
Aklımda sana dair sorular var.
Hem edat hem de bağlaç olarak kullanılan kelimeler
Türkçede ile, ise ve yok kelimeleri hem edat hem de bağlaç görevinde kullanılabilir. Bu kelimelerin türlerini tespit etmek için bazı yöntemler vardır. (Yok kelimesi için reddetme edatına bakınız.)
ile kelimesi
Bu kelime bağlaç olarak kullanıldığında yerine “ve” yazdığımızda anlamsal bir sorun oluşmaz. Fakat edat ise yerine “ve” yazmak mümkün değildir.
Ali ile Kerem okula geldi. (Yerine “ve” yazmak mümkün olduğu için bağlaçtır.)
Kefirin yararları saymakla bitmez. (Yerine “ve” yazmak mümkün değil. Bu sebeple edattır.)
ise kelimesi
İse kelimesi fiile geldiğinde şart kip ekidir: gelseydin, bilse, okusaymış vb.
Bu kelime isme gelmesine rağmen şart anlamı taşıyorsa edattır: Pahalıysa almam.
Kelime isme gelmesine rağmen şart bildirmediğinde bağlaçtır: Ali ise gelmedi.
Aslında edat olmayan kelime örnekleri
Lise ve TYT kitaplarında sıkça edat olarak anlatılan birçok kelime aslında hiçbir zaman edat olamaz. TDK aşağıdaki kelimelere edat değil zarf ya da bağlaç der.
- ancak, yalnız (Ama anlamındaysa bağlaç aksi takdirde zarf.)
- Sadece ve bu anlama gelen tek, bir gibi kelimeler zarftır.
- tarafından (zarf)
- sanki (zarf)
- tıpkı (isim veya zarf)
Edat öbekleri
Normal şartlarda edat olmayan önce, sonra, karşı gibi kelimeler kendilerinden önce aldıkları hâl ekileri ile edatlaşır: -a doğru, -a karşı vb. Bu edat öbekleri cümlede eklendikleri isimle birlikte genellikle sıfat ya da zarf görevinde kullanılır.
[…] Edat ve bağlaç konusunu öğrenmenin en güzel yolu her zaman bağlaç ve her zaman edat olan kelimeleri bilmektir. Bu noktada şu iki yazımızı okumalısınız: “Her Zaman Bağlaç Olan Kelimeler” ve “Her Zaman Edat Olan Kelimeler“. […]