Abdurrauf Fıtrat (d. 1886, Buhara, Buhara Emirliği- ö. 4 Ekim 1938, Taşkent, Özbekistan SSC), Özbek tarihçi, filolog, çevirmen, yazar, dramaturg ve şair. Fıtrat, çağdaş Özbek dili ve edebiyatının kurucularından biri olarak kabul edilmekte, Orta Asya yenileşme hareketinin öncü kişiliklerinden biri olarak bilinmektedir. Fıtrat 1926’da profesör unvanı alan ilk Özbek olarak tarihe geçmiştir.
Ceditçilik Hareketi, Osmanlı’daki Osmanlı’da ortaya çıkan “Genç Osmanlılar” hareketinden etkilenerek Özbekistan’da ortaya çıkan Türkçü ve ulusal kaynaklara yönelme hareketidir. Fıtrat, Ceditçilik adı verilen toplumsal ve kültürel yaşamadaki yenileşme eğiliminin savunucularındandır. Türkiye’de okumuştur. Orta Asya’yı Rusya’dan kurtarma düşüncesinde hareket eden topluluklara destek vermiş, bu yüzden uzun süre polis gözetiminde kalmıştır.
Özbekistan’da Türkçülük akımının ve millî uyanışın öncü figürlerinden biridir. Bu Orta Asya Türk aydınlanması için mihenk taşı görevindedir.
Türkiye’deki “Genç Osmanlılar”dan esinlenmiş ve Türkistan’a dönüp “Yaş Buharalılar” partisini kurumsallaştırmıştır. Bu hareket onun manevi kılavuzu hâline gelmiştir. 1922’de dostu ve meslektaşı Abdulvahit Burhanov ile iş birliği yaparak 70 kadar genç Buharalıyı Almanya’nın çeşitli üniversitelerine okumak üzere göndermiştir.
YAŞAMI
1886’da Buhara’da aydın bir ailede doğmuştur. Babası ticaret ile uğraşmış ve bu yüzden 1918’e kadar Kaşgar’da kalmıştır. Genç Fıtrat, esasen annesi Mustafa Bibi’nin eğitimi altında yetişip annesinden Ali Şîr Nevâî, Üveysî, Bedil ve Fuzûlî gibi büyük şairlerin gazellerini dinledi. Önce Buhara’daki Mir-Arap Medresesinde eğitim aldı. 1902-1903 yıllarında hacca gitti. Haccın ardından Arabistan, Anadolu, Kafkasya, İran, Afganistan ve Hindistan coğrafyalarını gezdi. 1906-1908 arasında Rusya’nın Kazan, Novgorod, Moskova, Petrograd vb. şehirlerinde bulundu. 20. yüzyıl başlarında İstanbul’da bulunup Medresetü’l-Vâizîn‘de ders aldı.
Fıtrat, 1908-1913 arasında Osmanlı’daki Batılı anlamdaki ilk üniversite olan Darü’l-fünûn’da okurken, bilgisi ve zekâsı ile takdir toplamıştır. Eğitimine İstanbul’da devam ederken İstanbul’da yaşayan diğer Türkistanlılarla birlikte “Buhara Talim ve Maarif Cemiyeti”ni kurmuştur. Bu cemiyet Buharalıların kendilerine özgü maddi-manevi değerlerini korumak ve geliştirmeyi, Türkistanlı gençlerin iyi eğitim alabilmesi için fırsatlar oluşturmayı amaçlamıştır.
Fıtrat’ın İstanbul’da bulunduğu dönemde, Osmanlı’da “Genç Osmanlılar”ın giriştiği reformist hareketler nedeniyle büyük bir özgürlük, hak ve adalet iradesi baskındır. Osmanlı’nın son dönemine denk gelen bu ortam, Fıtrat’ın düşünce hayatında büyük izler bırakmıştır. Böylelikle Fıtrat, siyasete girmiş; Doğu’ya ait edebiyatı, sanatı ve tarihi derinlikli bir biçimde öğrenmiştir. Batı’yı anlamaya çalışan Tanzimat aydınlarının hem edebî hem de kültürel deneyimlerinden yararlanmıştır.
YENİLİK VE ÖZGÜRLÜK MÜCADELESİ
Fıtrat, Ceditçilerin önde gelenlerinden biri olarak Türkistan’a döndüğünde, özellikle bilim ve kültürün farkında olan insanları, özellikle Buhara’nın çeşitli yerlerinde örgütledi ve onların Türklük bilinciyle aydınlanması için çaba sarf etti. 1915’ten itibaren “Genç Buharalılar” hareketinde liderlerinden biri oldu. 1916’ya kadar tek bir koldan ilerleyen Ceditçiler daha sonra iki kola ayrıldı. Abdulvahid Burhanov önderliğindeki Ceditçiler geleneksel eğitim ve kültür anlayışını sürdürürken, Fıtrat ve Feyzullah Hocayev gibi isimler ise yenilikçi fikirlerle bir kültür ve eğitim inkılabı yapma amacına yöneldi. Böylelikle Fıtrat tarafından Buhara Emirliği’ne karşı bir siyasi bir cephe açılmış oldu:
Bunun ana nedenleri şunlardı:
- Buhara Emirliği’ndeki toplumsal ve ekonomik şartlar kötü durumda olması; hem Rusların hem de emirliğin baskısı aydınları bezdirilmesi,
- Yerli halkın siyasi temsilcilerinin baskıyla sindirilmesi ve halk arasında siyasi olaylara yeterince ilgi olmaması.
1917 yılındaki şubat olaylarından sonra Ceditçilerin Buhara’daki durumu karışık hâle geldi. Bu nedenle Semerkant’a giden Fıtrat, 1917 Nisan’ından 1918 Mart’ına kadar burada kaldı. Burada “Hürriyet” gazetesinde yazarlık yaptı. Gazeteyi daha da geliştirmek amacıyla Orta Asya Ceditçilerinden müftü Mahmuthoca Behbûdî’yi gazeteye davet etti. Bazı kaynaklara göre, Fıtrat o yıllarda “İttihadî Terakki” teşkilatının Eski Buhara başkanlığını da yürütüyordu.
27 Kasım 1917’de kurulan Türkistan Muhtar Devleti’ni büyük bir mutlukla karşılayan Fıtrat, 19-20 Şubat 1918’de Türkistan Muhtar Devleti’nin Bolşevik ve Ermeni Taşnaklar tarafından yıkılmasıyla büyük bir hayal kırıklığına uğradı. Ardından Taşkent’te ağırlıklı olarak bilimsel, edebî ve eğitimsel faaliyetlere odaklandı. Çok sayıda ders kitabı yayımladı ve “Çağatay Görüngü” adlı bir sosyo-edebiyat organizasyonu kurulmasında etkin olarak açlıştı. 9 Nisan 1920’de, Tong dergisini kurdu ve genç kuşak entelektüelleri milliyetçilik ve vatanseverlik ruhu içinde eğitmeye başladı. “Tong” dergisinin sloganı: “Beyin değişene kadar hiçbir değişiklik olmayacak!” biçimindeydi. Dergiye “Çağatay Görüngü”nün hemen hemen tüm üyeleri katıldı. Derginin çalışması 3. sayının sonunda durdu.
BULUNDUĞU DEVLET GÖREVLERİ
Buhara Sovyet Halk Cumhuriyeti’nin kurulmasıyla Fıtrat, 1921’de Buhara’ya davet edildi ve eğitim danışmanı olarak burada çalıştı. 1922’de Ulusal Ekonomi Konseyi Başkanı, Merkezi İcra Kurulu Başkan Vekili, Halk Bakanlar Konseyi Başkan Vekili, Hükümet Planlama ve Bütçe Örgütü Başkanı, SSCB Çalışma Konseyi Başkanlığı görevlerinde bulundu. Bu dönemde, Buhara Sovyet Halk Cumhuriyeti, Buhara’da bir Doğu müziği okulu kurulması, bilim ve kültür ile ilgili nadir el yazmalarının toplanması için irade gösterince, Fıtrat’ın katkılarıyla Almanya’da eğitim alan 70 Türk genci bu alanlarda çalışmaya başladı. Fıtrat’ın çabalarıyla, Türk (Özbekçe) dili, Buhara Sovyet Halk Cumhuriyeti’nde resmî dil olarak ilan edildi, bir devlet tiyatrosu kuruldu.
1923’te, Jan Rudzutak başkanlığındaki bir komisyon, Fıtrat’ın Rusya’ya “çağrıldığını” ilan etti ve Abdurrauf Fıtrat, Moskova Doğu Çalışmaları Enstitüsünde (1921 yılına kadar Doğu Dilleri Enstitüsü olarak adlandırıldı) göreve başladı. Leningrad Devlet Üniversitesi Doğu Fakültesinde Türkçe, Arapça, Farsça, edebiyat ve kültür dersleri verdi. Leningrad Devlet Üniversitesinde profesör unvanı aldı. 1927 yılının başlarında Rusya’dan döndükten sonra, 1937’ye kadar Semerkant Devlet Pedagoji Enstitüsünde (şu anda Samarkant Devlet Üniversitesi) ve Taşkent Dil ve Edebiyat Enstitüsünde çalıştı. Hayatı boyunca Fıtrat, yüzlerce sosyo-politik ve bilimsel makale yazdı.
SİYASİ SUÇLU İLAN EDİLMESİ VE İDAMI
Abdurrauf Fıtrat, demokratik görüş ve düşüncelerinden dolayı Ruslar tarafından birçok kez suçlandı. Çarlık Dönemi’nde Rus idaresini zaafa uğratmakla itham edildi. Sovyet Dönemi’nde ise milliyetçilik ve Turancılık suçlamalarıyla “Halk Düşmanı” olarak ilan edildi. Profesör Yakubov’a göre, Abdurrauf Fıtrat 1937’ye kadar arkadaşı Feyzullah Hocaev tarafından korundu. 1937’de Fıtrat tutuklandı. Joseph Stalin 28 Mart 1938 “Macera Listesi” ne dahil edildi. Abdurrauf Abdurrahim oğlu Fıtrat, 4 Ekim 1938’de Taşkent’in bugünkü Yunusabad bölgesinde, Buzsu kıyısındaki bir yerleşimde vurularak öldürüldü. Ölümüyle ilgili mahkeme kararı, ölümünden bir gün sonra 5 Ekim 1938’de imzalandı.
Abdurrauf Fıtrat’ın Eserleri
- Özbekistan Edebiyatı ve Sanatı
- Şark Yıldızı
- Türkistan’da Ruslar
- Hint İhtilalcileri
- Özbekistan Klasik Musikisi Tarihi
- Necat Yolu
- Fıtrat’ın Türk milletinin tarihteki haşmetini hatırlatarak ilerleme isteği aşıladığı “Ey Türkoğlu” adlı şiiriyle Temür Sağanası adlı piyesi Özbek millî ruhunda derin akisler uyandıran ölümsüz eserleridir.[1]
Tiyatroları: Abu Müslim, Çın Süyüş (gerçek sevgi), Hind İhtilâlcileri, Oğuz Han, Temür Sağanası, Arslan, Ebülfeyz Han, Halime, Leylâ ile Mecnûn – Ferhad ile Şirin [1]
KAYNAKÇA
- [1] FITRAT, Abdürrauf; haz. Cezmi Eraslan: TDV İslam Ansiklopedisi
- Özbekçe Vikipedi
İlk yorum yapan siz olun