Dudaksıllaşma, dudakta boğumlanmayan herhangi bir sesin bir dudak sesine dönüşmesidir. Dudaklaşma, dudaksılaşma olarak da bilinir. Dudaksıllaşma ünsüzlerde /b, m, p, v, f/ seslerine dönüşmeyi ifade eder. /v, f/ sesleri aynı zamanda sızıcı sesler olduklarından bu seslere dönüşme esnasında sızıcılaşma da gerçekleşir. Ayrıca Türk Dil Kurumuna göre düz ünlülerin yuvarlaklaşması da bir dudaksıllaşma olarak kabul edilir. Zeynep Korkmaz bu ses hadisesini şu şekilde açıklamaktadır:
Yuvarlak ünlüler yanındaki ünsüzlerle dudak ünsüzleri yanında bulunan ünsüzlerin boğumlanma noktaları bakımından dudak ünsüzüne dönüşmesi olayı: ög– > öv-, dög– > döv-, göŋlek > gömlek, doŋuz > domuz, penbe > pembe, anbar > ambar, perşenbe > perşembe vb.
Zeynep Korkmaz
Dudaksıllaşma Örnekleri
Dudaksıllaşma Türkiye Türkçesinde en çok /n/ sesinin /m/ sesiyle değişmesi yoluyla gerçekleşir.
n>m değişmesi: imbik< Ar. inbik, zambak < Ar. zanbak, sümbül< Far. sunbul, göŋlek > gömlek vb.
g>v değişmesi: dög– > döv-, sigilce > sivilce, Eski Uygur Türkçesinde: töge > töve > tive vb.
Özellikle Kıpçak lehçelerinde bu tarz dudaksıllaşma çokça görülen bir hadisedir. Nogay örneği üzerinden örneklendirirsek: sağ “saw”, dağ “taw”, doğ- “tuw-“, ağız “awız” vb.
Not: Dudak ünsüzleri ünlüler üzerinde yuvarlaklaştırıcı etkiye sahiptir. Çağatay Türkçesi ile ilgili aşağıdaki örneği inceleyelim:
Eckmann “Harezm Türkçesi”nde ‘dudaksılaşma’ adı altında, benzetmeye dayalı dudak ünsüzlerinin ortaya çıkardığı yuvarlaklaşmalara şu örnekleri vermiştir: kapug (< kapıg) ‘kapı’, münārā (< Ar. manāra, mināra) ‘minare’. Dudak benzetmesi, özellikle dudak uyumunun dışında kalan belirli eklerde de görülür: İyelik ekleri: ‘azābum ‘azabım’, tamuŋ ‘damın’, ewümüz ‘evimiz’, kalamuŋuz ‘kaleminiz’. İlgi eki: kimnüŋ ‘kimin’. Zarf fiil eki: çapup ‘at sürüp’. Yapım ekleri: sävāblug ‘sevaplı’, habīblük ‘dostluk’, ädäbsüz ‘edepsiz’, tapug ‘yüceltme, huzur, hürmet’, säwünç ‘sevinç’, tapul- ‘bulun-‘, sävün- ‘sevin-‘, yapuş- ‘yapış-‘ (Eckmann 1988: 179-181).
Hülya Savran
KAYNAKÇA (REFERENCES)
Çakmak, S. (2017). Uygurca Yazılmış Meslek Risalelerinin Ses Özellikleri. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, (10), 81-103.
Karademir, F. (2017). Türkçe Ses Bilgisinde Ünsüz Benzeşmesi Olayının Öğretimi Üzerine. Electronic Turkish Studies, 12(25).
Karakoç, B. (2013). Az Konuşurlu Bir Türk Dili: Nogayca Ve Nogaylar Üzerine. Tehlikedeki Diller Dergisi, 2(2), 273-301.
Kılıç, E. (2020). Türk Lehçelerindeki/b-/>/m-/Değişmesinin Fonetik Açıdan İncelenmesi. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 20(1), 59-96.
Korkmaz, Z. (2017). Dil Bilgisi Terimleri Sözlüğü, Türk Dil Kurumu, Ankara.
Savran, H. (2018). Türk Dilinde Yuvarlaklaşma Olayı ve Dudak Uyumu. Türkbilig, (35), 89-96.
[…] Dudaksıllaşma Nedir? | Dudak ünsüzleri nelerdir? | Türkçe Ses BilgisiDudaksıllaşma Nedir? | Dudak ünsüzleri nelerdir? | Türkçe Ses Bilgisiyonetici1 tarafındanDudaksıllaşma, dudakta boğumlanmayan herhangi bir sesin bir dudak sesine dönüşmesidir. Dudaklaşma, dudaksılaşma olarak da bilinir. Dudaksıllaşma ünsüzlerde /b, m, p, v, f/ seslerine dönüşmeyi ifade… […]