Dudaksıllaşma, dudakta boğumlanmayan herhangi bir sesin bir dudak sesine dönüşmesidir. Dudaklaşma, dudaksılaşma olarak da bilinir. Genel olarak dudaksıllaşma dudak ünsüzlerine dönüşmeyi ifade eder. Nitekim dudak ünsüzleri /b, m, p, v, f/ sesleridir. /v, f/ sesleri aynı zamanda sızıcı sesler olduklarından bu seslere dönüşme esnasında sızıcılaşma da gerçekleşir. Ayrıca Türk Dil Kurumuna göre düz ünlülerin yuvarlaklaşması da bir dudaksıllaşma olarak kabul edilir. Nitekim Zeynep Korkmaz bu ses hadisesini şu şekilde açıklamaktadır:
Yuvarlak ünlüler yanındaki ünsüzlerle dudak ünsüzleri yanında bulunan ünsüzlerin boğumlanma noktaları bakımından dudak ünsüzüne dönüşmesi olayı: ög– > öv-, dög– > döv-, göŋlek > gömlek, doŋuz > domuz, penbe > pembe, anbar > ambar, perşenbe > perşembe vb.
Zeynep Korkmaz
Dudaksıllaşma Örnekleri
Dudaksıllaşma Türkiye Türkçesinde en çok /n/ sesinin /m/ sesiyle değişmesi yoluyla gerçekleşir. Bu sebeple bu değişim lise kitaplarında dahi gösterilen ses olaylarındandır.
n>m değişmesi: imbik< Ar. inbik, zambak; göŋlek > gömlek vb. Nitekim bu ses olayına n>m aykırılışması, benzeşmesi gibi adlar da verilmektedir.
g>v değişmesi: dög– > döv-, sigilce > sivilce, Eski Uygur Türkçesinde: töge > töve > tive vb. Görüldüğü gibi bu ses hadisesi Eski Türkçeden beri görülebilmektedir.
Özellikle Kıpçak lehçelerinde bu tarz dudaksıllaşma çokça görülen bir hadisedir. Örneğin Nogay Türkçesinde şu yapılar vardır: sağ “saw”, dağ “taw”, doğ- “tuw-“, ağız “awız” vb.
Not: Dudak ünsüzleri ünlüler üzerinde yuvarlaklaştırıcı etkiye sahiptir. Çağatay Türkçesi ile ilgili aşağıdaki örneği inceleyelim:
Eckmann “Harezm Türkçesi”nde ‘dudaksılaşma’ adı altında, benzetmeye dayalı dudak ünsüzlerinin ortaya çıkardığı yuvarlaklaşmalara şu örnekleri vermiştir: kapug (< kapıg) ‘kapı’, münārā (< Ar. manāra, mināra) ‘minare’. Dudak benzetmesi, özellikle dudak uyumunun dışında kalan belirli eklerde de görülür: İyelik ekleri: ‘azābum ‘azabım’, tamuŋ ‘damın’, ewümüz ‘evimiz’, kalamuŋuz ‘kaleminiz’. İlgi eki: kimnüŋ ‘kimin’. Zarf fiil eki: çapup ‘at sürüp’. Yapım ekleri: sävāblug ‘sevaplı’, habīblük ‘dostluk’, ädäbsüz ‘edepsiz’, tapug ‘yüceltme, huzur, hürmet’, säwünç ‘sevinç’, tapul- ‘bulun-‘, sävün- ‘sevin-‘, yapuş- ‘yapış-‘ (Eckmann 1988: 179-181).
Hülya Savran
Dudaksıllaşma denildiğinde özellikle b ve m seslerinin ne denli önemli olduğunu gördük. Yani bir yerde dudaksıllaşma ararken önce bu sesleri aramanız işinizi kolaylaştırır. Ayrıca çağdaş Türk lehçeleri içerisinde b sesinin özellikle ilk seste birçok kez m’ye dönüştüğünü de unutmamalısınız.
KAYNAKÇA (REFERENCES)
Çakmak, S. (2017). Uygurca Yazılmış Meslek Risalelerinin Ses Özellikleri. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, (10), 81-103.
Karademir, F. (2017). Türkçe Ses Bilgisinde Ünsüz Benzeşmesi Olayının Öğretimi Üzerine. Electronic Turkish Studies, 12(25).
Karakoç, B. (2013). Az Konuşurlu Bir Türk Dili: Nogayca Ve Nogaylar Üzerine. Tehlikedeki Diller Dergisi, 2(2), 273-301.
Kılıç, E. (2020). Türk Lehçelerindeki/b-/>/m-/Değişmesinin Fonetik Açıdan İncelenmesi. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 20(1), 59-96.
Korkmaz, Z. (2017). Dil Bilgisi Terimleri Sözlüğü, Türk Dil Kurumu, Ankara.
Savran, H. (2018). Türk Dilinde Yuvarlaklaşma Olayı ve Dudak Uyumu. Türkbilig, (35), 89-96.
[…] Dudaksıllaşma Nedir? | Dudak ünsüzleri nelerdir? | Türkçe Ses BilgisiDudaksıllaşma Nedir? | Dudak ünsüzleri nelerdir? | Türkçe Ses Bilgisiyonetici1 tarafındanDudaksıllaşma, dudakta boğumlanmayan herhangi bir sesin bir dudak sesine dönüşmesidir. Dudaklaşma, dudaksılaşma olarak da bilinir. Dudaksıllaşma ünsüzlerde /b, m, p, v, f/ seslerine dönüşmeyi ifade… […]