Düşünceyi Geliştirme Yolları Nelerdir? – PDF, Test ve Örnekler

Düşünceyi geliştirme yolları, anlatım biçimleri ile birlikte bir konudaki fikirleri detaylandırmak ve daha anlaşılır bir şekilde ifade edebilmek için kullanılan anlatım unsurlarına verilen addır. TYT’de genellikle “Bu parçanın anlatımında aşağıdakilerden hangisi vardır?” soru tipi ile sorulur. (Örnek paragraf testi bağlantıya için tıklayınız.) Ancak sorulan aslında var olandan ziyade baskın olan unsurdur. Düşünceyi geliştirme yolları PDF konu anlatımı için tıklayın.

1. Tanımlama,
2. Karşılaştırma,
3. Örneklendirme,
4. Tanık gösterme,
5. Sayısal verilerden yararlanma,
6. Benzetme,
7. Sayıp dökme,
8. Somutlama ve soyutlama.

Düşünceyi Geliştirme Yolları Soruları Nasıl Çözülür, Nelerdir?

Bir metinde genellikle birkaç düşünceyi geliştirme yolu bir aradadır. Ancak metinden bir tane düşünceyi geliştirme yolu veya anlatım biçimi bulunması istenir. Böyle durumlarda hangi teknik, biçim veya düşünceyi geliştirme yolu vurgulanıyorsa ise onu bulmak gerekir.

Düşünceyi geliştirme yollarına dair soruların seçeneklerinde bulunan anlatım biçimleri betimleme, öyküleme, tartışma ve açıklamadır.

“Yukarıdaki Paragrafta Aşağıdaki Düşünceyi Geliştirme Yollarından Hangisi Vurgulanmaktadır?” Soru Tipi

Bir düşünceyi geliştirme yolu anlatımın amacı hâline geldiyse veya metinde çokça kez kullanıldıysa vurgulanıyor demektir. Bununla birlikte vurgulanan biçim veya yolu tespit etmek için bazı ipuçlarına sahibiz. Şimdi gelin bu ipuçlarına bakalım.

1. Betimleme sadece sözcüklerle resim çizmek diye sınırlı bir teknik değildir. Sıfat kullanılan her cümle potansiyel betimleme adayıdır. Türkçede sıfatların çok geniş bir yelpazede kullanıldığı düşünülürse aslında neredeyse tüm metinlerde betimleme tekniğinden yararlandığını unutmamak gerekir. Bu yüzden “Yukarıdaki paragrafta aşağıdaki teknik ya da düşünceyi geliştirme yollarından hangisi kullanılmamıştır?” tarzı sorularda betimleme seçeneğinden uzak durulması gerekir.
2. ÖSYM, sınav sorularında genellikle bilimsel metinleri tercih ettiği için öyküleme örneklerine çok nadir rastlanır. Çünkü öykülemeleri vaka analizi olmadıkça roman, hikâye ve manzum hikâye gibi edebî türlerde kullanıyoruz. Uzun sözün kısası hangisi kullanılmıştır tarzı sorularda edebi bir metinle karşılaşmadıkça öyküleme seçeneğine soğuk bakmak gerekir. Ayrıca öykülemelerde sıklıkla geçmiş zaman eklerinin kullanıldığını unutmamamız önemlidir.
3. Anlatım teknikleri bir yazının arka planıdır. Bunu bir şarkıya benzetebilirsiniz. Şarkının bir ezgisi vardır ve sürekli tekrarlanır. Vurucu olan ise sözlerdir. Bu sebeple özellikle betimleme ve açıklama genellikle bütün metinlerde vardır. Bununla birlikte birçok kez vurgulanan öge değildir. Örneğin bilimsel bir durumu açıklayan metindeki tüm cümlelerin açıklama içermesi doğaldır. Karşımıza bu şekilde beş cümleden oluşan bir cümle çıktığını düşünelim. Bu cümlelerin tamamı açıklama, iki tanesi ise tanımlama içersin. Beş cümlelik bir paragrafta doğal olan, ilk cümlenin tanımlama, geri kalanların ise açıklama olmasıdır. Nitekim açıklama içeren cümle sayısının fazla olması vurgulanan ögenin açıklama olduğu anlamına gelmez. Burada sıra dışı olan tanımlamanın birden fazla olmasıdır.

1. Tanımlama

Tanımlama bir kavramın özelliklerini kapsayıcı ifadelerle açıklamaya verilen addır. Bir yerde tanımlama olabilmesi için orada “Nedir?, “Ne denir?”, “Ne demektir?”, “Nasıl adlandırılır?”, “Ne olarak bilinir?” sorularının yanıtının bulunması gerekir. Tanımlama genellikle ilk cümlede bulunan düşünceyi geliştirme yollarındandır.

Tanımlamalar yapıları gereği genellikle bildirme eki -dIr, geniş zaman eki veya -MaktAdır yapısı ile kurulur. Aynı zamanda tanımlamaları bulmak için cümlenin ögeleri de kullanılır. Tanımlamalar genellikle isim cümleleridir yani yüklemleri isimdir. Eğer tanımlamalar isim cümlesi değilse genellikle denir, olarak tanımlanır, denilmektedir, diye adlandırılmaktadır, olarak bilinmektedir, adı verilir gibi kalıp tanım ifadelerini içerir.

Tanımlamalar anlatım tekniklerinden açıklama içerisinde yer alır. Bu yüzden tanımlama olan yerde açıklama da vardır. Sorularda her iki seçenek de varsa hangisi daha baskınsa ona yönelmek gerekir.

Tanımlama örnekleri:

• Edebiyat, insanın yaşam felsefesini kâğıt üstüne aktardığı eşsiz bir alandır.
• Atom maddenin en küçük yapı taşı olarak bilinmektedir.
• Divan edebiyatında övgü amacıyla yazılan şiirlere kaside denilmektedir.
• Anjambman edebiyat çevrelerinde dize taşırma olarak tanımlanmaktadır.
• Toplumun kültürünü araştıran disipline halk bilimi adı verilir.

2. Karşılaştırma

Karşılaştırma, iki veya daha fazla nesne ya da durumun birbirine kıyasla değerlendirilmesine denir. Türkçede karşılaştırma genellikle üç yöntemle yapılır.

Karşılaştırma yöntemlerinden en çok kullanılan kelimeler daha, en sözcükleridir. Neredeyse her yıl merkezi sınavlarda bu iki anahtar sözcüğü ölçen sorular çıkmaktadır. Bu iki sözcük dışında az, çok, fazla, -dan farklı olarak, farkı, -in başında gibi bazı farklı kelime ve ifadelerle de karşılaştırma yapılabilir.

Karşılaştırma örnekleri:

• Ötümlüleşme, ötümsüzleşmeden daha fazla kullanılır.
• Türkçede en yaygın meydana gelen ses olaylarından biri sızıcılaşmadır.
• Telefonlarda bilgisayardan farklı olarak küçük işlemciler kullanılır.
• Edebiyatın bilimden farkı yaratıcılık içermesidir.
• Divan edebiyatında din dışı konuları işleyen şairlerin başında Nedim ve Baki gelir.

Karşılaştırma yapmanın bir diğer yolu edatlardır. Özellikle göre, kadar ve bazen de gibi edatı bu görevde kullanılır. Yine şart bildiren cümleler potansiyel karşılaştırma adayıdır.

Tamlamalar sıfatlar kadar kullanıma sahip unsurlar değildir.

Amcamlar tersini söylese de bana göre yaptıklarının hepsi yanlıştı.

Hiçbiri senin gibi başarılı olamadı.

Karşılaştırma bazen de hiçbir yapısal öge bulunmadan anlam yoluyla yapılabilir.

Yazar, Ben Kirke romanında Odysseia Destanı’ndan, Akhilleus’un Şarkısı romanında ise İlyada Destanı’ndan ilham alıyor. (Burada iki eser konu açısından karşılaştırılmıştır.)

3. Örneklendirme

Paragrafta düşünceyi detaylandırmak amacıyla örnek durumlardan yararlanmaya örneklendirme denir. Örneklendirmeler genellikle örneğin, mesela, örnek olarak, sözgelimi, vb. ve gibi kelimelerinin yardımıyla yapılır. Bu yüzden örneklendirme sorularda en çok benzetme ile karışır. Benzetmenin amacı iki unsurun ortak yönlerini vurgulamaktadır. Örneklendirmenin temel amacı ise bir düşünceyi daha somut bir şekilde dile getirmektir. Buna şöyle bir örnek verebiliriz: 

Tevfik Fikret ve Cenap Şahabettin gibi sanatçılar sembolizm akımından etkilenmiştir.

Yukarıdaki cümlede her ne kadar gibi benzerlik edatı kullanılsa da amaç sembolizm akımının temsilcilerine örnek vermektir. Nitekim gibi edatının benzerlik yaptığına dair genelleme yüzünden bazen öğrenciler bu edatı gördüklerinde örneklendirme değil benzetme seçenekleri arasında kararsız kalmaktadır. Böyle bir durumda soruyu ve cümleyi çok iyi okuyup gibi edatının benzerlik mi yoksa örnekleme mi yaptığını tespit etmelisiniz.

Örneklendirme örnekleri:

• Endonezya ve Çin gibi ülkeler gelecekte dünyada daha çok söz sahibi olacak.
• Türkiye’de son yıllarda yeşil alanları daha iyi koruyoruz. Mesela yanan ormanların yerine yeni bir orman dikme verisinde büyük bir artış var.
• Kantaron, ada çayı ve ökse otu iltihapların giderilmesine yardımcı olan bitkilerdendir.
• Bizim gibi gelişmekte olan ülkelere Brezilya, Arjantin ve Güney Afrika örnek verilebilir.

Not: Yukarıdaki örnekteki gibi her zaman örneklerin sayısı birden fazla olmayabilir.

4. Tanık Gösterme

Başkasına ait bir söz ya da farklı bir metinde geçen bir ifadeyi hiç değiştirmeden farklı bir metnin içerisinde kullanmaya tanık gösterme denir. Tanık gösterme cümleleri, paragraflarda genellikle tırnak içerisindedir. Bu yüzden seçeneklerde tanık göstermeye gördüğünüz anda, paragrafta tırnak işareti aramak bu konuda size güçlü bir öngörü ve ekstra zaman sağlayacaktır.

Başkasına ait bir söz doğrudan aktarılmadıkça o paragrafta tanık gösterme bulunmadığını unutmamız gerekir. Bu yüzden düşünceyi geliştirme yolları arasında tespiti en kolay olan yöntemlerden biri de tanık göstermedir.

Tanık gösterme örnekleri:

• Atatürk “Yurtta sulh, cihanda sulh!” diyerek uluslararası barışın önemine dikkat çekmiştir.
• İhsan Oktay Anar bu tarz bir durumu “gofer ağacından gemi yapmak” sözleriyle tanımlar.
• Her geçen gün onun “Yalnızlık Allah’a mahsustur.” sözünü daha iyi anlıyorum.

Not: Bir paragrafta tanık gösterme olması için her zaman tam bir cümleye ihtiyaç yoktur. Yukarıdaki cümlede “gofer ağacından gemi yapmak” sözleri bir başkasına ait olduğu ve doğrudan aktarıldığı için burada da tanık gösterme bulunmaktadır.

5. Sayısal Verilerden Yararlanma

Sayısal işlem yapmaya uygun matematiksel ifadelerin parçada geçmesine denir. Bu sebeple tarihler ve saatler de sayısal veridir. Çünkü tarihler ile sayısal işlem yapılabilir. Örneğin “1980’de doğan bir kişi 30 yıl sonra kaç yaşında olur?” diye sorduğumuzda 1980’e 30 ekleyerek sayısal bir işlem yapmış oluruz.

Sayısal verilerden yararlanma örnekleri:

• Altın son bir yılda %30 arttı.
• Saat sekiz buçukta seni burada bekliyor olacağım.
• 1988’de Ankara’da doğdu.
• Türkiye’deki krom üretimi dünyadaki miktarın %50’sini karşılıyor.
• Binanın temeline 100 adet inceltilmiş fore kazık çakıldı.

Not: Yukarıda yaptığımız açıklamalara rağmen tarih, saatler hatta matematiksel bir işlem için kullanılmayan sayılar için dahi sayısal verilerden yararlanma hususunda tartışma vardır. Bu yüzden ÖSYM sayısal verilerden yararlanma sorularında tartışmalı örnekleri kullanmaz. 

5.1. Tarihler sayısal verilerden yararlanmaya girer mi?

Tarihler sayısal veridir. Çünkü tarih ve saatler ile matematiksel işlem yapılabilir. Örneğin 1930’da doğan bir kişi 30 yıl daha yaşadığında 1960 yılı içerisinde bulunur. Bunu 1930’a 30 ekleyerek buluruz.

Tüm bunlara rağmen ÖSYM bugüne kadar sayısal veri sorularında tartışmaya mahal vermemek için daha kesin sayısal veriler ile bu tarz soruları sormuştur. Bugüne kadar sadece tarih ya da saat verilerek sayısal verilerden yararlanma sorusu sorulmamıştır.

6. Benzetme

Bir nesne ya da durumun niteliğini farklı bir nesne ya da durumun niteliği ile eş değer görmeye benzetme denir. Benzetme yaparken sıkça gibi, tıpkı, sanki, aynı, misali, benziyor, andırıyor tarzında kelimeler karşımıza çıkar.

Benzetme örnekleri:

• Aslan gibi savaştığınız ve maçı kazandınız.
• Bu çocuk tıpkı sana benziyor.
• Aklı bir gökyüzü misali engindi.
• Elma yanakları çok şirindi bebeğimizin.

Not: Küçültme-yoksunluk ekleri olan -ImsI ve -ImtIrak benzetme anlamı taşır.

Yeşilimsi gözleri vardı. (Gözleri tam olarak yeşil değil ama yeşili andırıyor.)

İkinci Not: Kadar anlamı ile kullanıldığında gibi edatı benzerlik değil karşılaştırma yapar. Örneğin “Onun kadar başarılı olamadım.” dediğimizde buradaki gibi kelimesini çıkarıp yerine kadar kelimesini yazabiliriz.Nitekim gibi yerine kadar yazılabiliyorsa orada muhtemelen benzetme değil karşılaştırma vardır.

7. Sayıp Dökme

Birbiriyle bağlantılı kelimeleri genellikle benzer eklerle sıralamaya sayıp dökme denir. Sayıp dökmenin amacı paragrafta anlatılan konu ile ilgili örnekleri pekiştirmektedir. Bu yüzden örneklendirme ile birlikte kullanımı yaygındır. Sayıp dökmelerde sıklıkla aynı ekler tekrar edilir. Buna ise sessel (fonetik) yineleme denir.

Sayıp dökme örnekleri:

• Yıllar sonra evime döndüğümde kapılar, pencereler, bacalar perişan haldeydi.
• Doğada yeşilimsi, sarımsı, kızılımsı kıvamlarda bulunan bu madde oldukça pahalıdır.

8. Somutlama ve Soyutlama

Birtakım kaynaklara göre somutlama ve soyutlama da düşünceyi geliştirme yollarındandır. Nitekim soyut bir kavramı somut bir ifade ile anlatmaya somutlama denir. Somutlamanın amacı bir konuyu her yaş ve zeka seviyesindeki insanların anlamasını sağlamaktır. Yani somutlama anlaşılırlık ile yakından ilişkilidir. 

Somutlama ve soyutlama örnekleri:

• Buralarda ruhum parçalanıyor. (Soyut bir kelime olan ruh, somut bir eylem olan parçalanmak ile açıklandığı için burada somutlama örneği vardır.)

Bir kelimeyi sözlükteki ilk anlamı yerine mecazlaştırarak kullanmaya soyutlama denir. Soyutlamanın maksadı anlatımı daha güzel ve edebî kılmaktır. Bu yönüyle somnutlamanın zıddıdır.

• Bizi çok sıcak karşıladı. (Sıcak aslında ısı ile alakalı fiziksel dünyaya ait bir kavramdır. Bu örnektek ise samimi anlamındadır. Yani mecaz bir anlam taşımakta, böylelikle soyutlaşmaktadır.)

Kaynakça / References

Temizkan, M. (2011). Üniversite öğrencilerinin bilgilendirici metinlerde düşünceyi geliştirme yollarını kullanma durumları.

Düşünceyi geliştirme yolları kazanımlarını ele alan bu konu anlatımı Ensar KILIÇ tarafından lise öğrencileri için hazırlanmıştır. Tüm hakları saklı olup simitcay.com dışında hiçbir yerde izin almadan kısmen veya tamamen yayımlamaz, çoğaltılamaz, basılamaz.