Ad Durum Eki

İsim niteliği taşıyan kelimelerin yüklem veya fiilimsiler ile dil bilgisel ilişki kurmasını sağlayan biçimbirimlere ad durum eki (hâl eki) denir. Durum ekleri belirtme, bulunma, ayrılma ve yönelme hâli eki olmak üzere dört tanedir. Sayfanın alt kısmındaki tablodan bu hâl eklerinin özelliklerini öğrenebilirsiniz.

Önemli Not: Durum eklerinin birleşik edat oluşturma ve kurallın birleşik sıfat kurma gibi farklı işlevleri de vardır. Durum ekleri genellikle isimlere ve zamirlere gelir.

Ad Durum Eki Türleri ve Özellikleri

Türkçede temelde yalın, bulunma, belirtme, ayrılma ve yönelme olmak üzere beş isim durumu bulunmaktadır. Nitekim ad durum ekleri cümlede dolaylı tümleç ve belirtili nesnelerin kurulmasını sağlar. Yalın hâl özne ve belirtisiz nesne, belirtme hâli eki belirtili nesne ve diğer hâl ekleri dolaylı tümleç (bazen de zarf tümleci) yapar.

Türkçedeki durum ekleri ve özellikleri şunlardır:

1. Yalın hâl: Herhangi bir hâl eki almamış isim niteliği taşıyan kelimeler yalın hâldedir.
2. Yönelme durumu eki: İsme gelen -A ekidir. Diğer adı yaklaşma hâli ekidir. Geldiği ismi genellikle dolaylı tümleç yapar.
3. Bulunma durumu eki: -DA ekidir. Genellikle eklendiği isim ile yüklem arasındaki mekân ilişkisini kurar. Bu sebeple sıklıkla dolaylı tümleç kurma eğilimindedir.
4. Ayrılma durumu eki: -DAn ekidir. Göktürkçede bulunma ile iç içe olan bu durum eki, Türkçenin sonraki dönemlerinde ayrılmıştır. Ayrılma durumu ekine, çıkma durumu eki de denir.
5. Belirtme durumu eki: İsimlere gelerek genellikle belirtili nesne yapan -I ekidir. Diğer adı yükleme hâli ekidir.

Türkçede aslında bu beş durumun dışında da hâl ekleri mevcuttur. Ancak bunlar Türkçenin yaygın dil bilgisindeki müfredatta yer almaz.

1. İlgi durumu eki: Tamlayan ekidir. Ben ve biz kelimeleri dışında -(n)In şeklinde kullanılır.
2. Vasıta hâli eki: Araç durumu eki olarak da tanınan bu ek, günümüz Türkçesinde “ile” son çekim edatı ve onun ekleşmiş “+la / le” şekilleri vasıta hâli görevinde kullanılmaktadır (İpek, 2008). Göktürkçede vasıta hâli -n eki ile yapılmıştır.
3. Eşitlik hâli eki: -ÇA ekidir. Genellikle benzerlik bildirir.
4. Yön gösterme hâli eki: Günümüz Türkçesinde kalıplaşmış biçimde bulunur. Eski Türkçede +GArU biçimindedir. Örneğin dışarı (ET taşgaru vb.) kelimesinde bulunur.

Durum eki almış sözcük nedir?

Lise ve ortaokul programlarında hâl eki olarak yalnızca yönelme, bulunma, ayrılma ve belirtme hâli ekleri anlatılır. Bu ekleri alan isimler, ad durum eki almış olarak kabul edilir. Her ne kadar bu eklerden hiçbirini almayan isimler yalın hâlde olsa da bu kelimeler sorularda durum eki almış sözcük olarak kabul görmez.

Aşağıda hâl eki almış sözcüklere örnekler verilmiştir:

Kapıda (bulunma hâli eki) hiçbir üzüntü hissetmeyen insanlardan (ayrılma hâli eki) kaçan umudunu (belirtme hâli eki) kaybetmiş siluetler vardı. Akıllarına (bulunma hâli eki) hep kötü şeyler geliyordu.

Durum eki olan de ismi ne anlamı katar?

Durum eki olan -DA, bulunma hâli ekidir. Bu sebeple genellikle bulunulan mekânı belirtir. Bu sebeple de sıklıkla dolaylı tümleç görevindedir.

Hâl eki olan -DA eklendiği isme bitişik yazılır. Ayrı yazılan dA bağlaçtır.

Durum eki nerede kullanılır?

Durum ekleri, ismin hâlleridir. Bu sebeple isim durumundaki kelimelere ve zamirlere gelirler. Sıfatlara geldiklerinde ise adlaşmış sıfat yaparlar. Edat ve bağlaçlara ise gelemezler. Ancak özellikle edatlar ile şahıs zamirlerini birbirine bağlama işlevleri vardır. Örneğin ona göre yapısında “göre” edatından önce yönelme hâli eki gelir.

Durum ekleri bazen kalıplaşarak yapım eki hâline geçer. Sudan sebep, gözde gibi kelimeler buna örnektir. Ayrıca ayrılma hâli eki zamirlere geldiğinde ilgi hâli eki işlevini görür. Örneğin bizden biri derken +den eki burada tamlayan yani ilgi eki durumundadır.

Yön gösterme eki nedir?

Yön gösterme eki de bir hal ekidir. Bu ek özellikle Eski Türkçede yaygın olarak kullanılmıştır. Fakat günümüz Türk lehçelerinin birçoğunda sadece kalıplaşmış olarak bulunur. Eski Türkçede -garu, -gerü, -gar-, -ger, -ra, -re, -ru, rü biçiminde bulunan bir ektir (Erickson, 2015).

Türkiye Türkçesinde yön gösterme eki örnekleri ileri (<ilgerü), taşra (<taşgaru) gibi kelimelerde bulunan kalıplaşmış eklerdir. Bu yüzden ileri ve taşra gibi kelimeler ilk bakışta kök görünümündedir. Yön gösterme eki, kelimeye bir yöne doğru hareket bildirir. Genellikle yer-yön zarfları kurar.

Yön gösterme eki bazı araştırmacılara göre yönelme hal ekinin üzerine -rA ekinin gelmesi ile oluşmuştur. Ek Türkçedekine benzer biçimde Moğolcada da mevcuttur.

İlgi eki

İsim tamlamalarını belirtili yapan eke ilgi eki denir. Aslında ilgi eki de bir hâl ekidir. Fakat lise müfredatında hâl eki olarak kabul edilmez. Bunun yerine bu eke tamlayan eki denir. Örneğin kapının kolu tamlamasındaki +(n)ın eki, ilgi ekidir.