Soğdca ve Soğd alfabesi – Soğd alfabesi kime ait, Türkler kullandı mı?

Soğdca ya da Soğdakça, Orta Asya’da konuşulan Hint-Avrupa ailesinin İran kolundan bir dildir. Peki, Soğd alfabesini Türkler kullandı mı? Soğd alfabesinden geliştirilmiş yazı sistemi olan Uygur alfabesi Türkler tarafından uzun süre kullanılmıştır. Tarihî olarak, Soğd dili Semerkant ve çevresinde yoğunlukla konuşulmuştur. Bununla birlikte Orta Asya siyasetinde tüccar bir millet olan Soğdların dili, bir ticaret dili olarak farklı kavimlerce de kullanılmıştır.

Nüfus olarak küçük ama zengin bir yapıya sahip olan Soğdlar, önceleri bu durumu fırsata çevirmiştir. Kültür ve ticaret konularında göçebe topluluklara danışmanlık yapmış, bu topluluklara kendi dillerini de öğretmişlerdir. İpek Yolu ticareti sebebiyle danışmanlık yaptıkları uluslar tarafından sadık bir millet olarak görülmeleri, Göktürkler gibi devletlerde en üst mertebelere çıkmalarını sağlamıştır. Ancak bu zamanla Soğdların nüfusu ve askerî nüfuzu yüksek milletler arasında asimile olmalarına neden olmuştur.

Soğdça, 11. yüzyıldan sonra yazı dili olarak ortadan kalmıştır. Soğdça konuşan kişilerin önemli bir bölümü, siyasi olarak üst düzey görevlerde bulundukları Türk devletlerinin içinde Türkleşmiştir. Ayrıca aynı durum farklı coğrafyalarda Arap, Fars ve Çinliler ile karışan Soğdlar için de geçerlidir.

Yağnobi dili

Bugün sözlü dil açısından Soğdçanın tek temsilcisi Yağnobi dilidir. Bu dil, hâlâ Tacikistan’ın Zarafşan bölgesinde yaşamaktadır. Bu dile yeni Soğdca da denir. Şu an için Yağnobi dilini konuşan kişi sayısı yaklaşık 12.500’dür.

Orta Asya coğrafyasında Soğdçanın bir yazı dili olması, Türkler gibi göçebe kavimlerin de bu yazı dili ile eser vermesini doğurmuştur. Nitekim Türklerin en eski abidesi olan Bugut Yazıtı, Soğdcadır. Öyle ki günümüze en fazla Soğdça belgenin kaldığı alan Soğdiana değil, Turfan ve Dunhuang’dır.

Soğd alfabesi

Soğd alfabesi, milattan önceki yıllarda Fars coğrafyasında yaygın olarak kullanılan Arami alfabesinden türemiştir. Hatta bu sebeple Soğdca metinlerde bazı kelimelerin Arami imlası ile yazıldığı bilinmektedir. Bu alfabenin ilk örnekleri MS 1 ve 2. yüzyıla ait, Soğdlar ile göçebe topluluklar arasındaki sınır anlaşmalarıdır.

Soğdçanın bugüne kalan ilk yadigârları, Güney Kazakistan’dadır. Nitekim soğdların yaptıkları sınır anlaşmalarındaki göçebe unsurların arasında Türk boylarının da olması kuvvetle muhtemeldir.

Uygurlar Soğd alfabesini Türkçeye uyarlayan Türk devleti olmuştur. Bu alfabe uzun süre Eski Uygur Türkçesi eserleri dışında diğer Türk boyları arasında da kullanılmıştır. Hatta Uygurlar, Moğollar ve Mançulara da bu alfabeyi öğretmiştir. Böylelikle Soğdça ortadan kalksa da alfabesi yaşamaya devam etmiştir. Ayrıca Soğdçadan Türkçeye çok sayıda özellikle jargon özelliği gösteren kelime geçmiştir. Kamu ve akşam kelimeleri bunlardan yalnızca ikisidir.

Soğdlar nerede yaşamıştır?

Soğdların yaşadığı bölgeye tarihî açıdan Soğdiana denir. Bu bölge bugünkü Semerkant civarındadır. Ancak dönemine göre entelektüel ve tüccar bir millet olan Soğdlar, başta Göktürk bürokrasisi olmak üzere birçok göçebe devletin uyruğu hâline gelip bu ülkelerde ikamet etmiştir.

Soğdların ana vatanı konusunda Mevlüt Erdem şu tespitlerde bulunmaktadır:

Soğd toprakları Amuderya ve Sir-Derya nehirleri arasında yer alır. Bu topraklar özellikle komşu güçler (Kuşanlar, Sasaniler, Eftalitler, Türkler ve Çinliler) tarafından kontrol edilmiştir. Arapların bölgeyi fethetmesiyle Soğdlar Çin’den Batı dünyasına uzanan İpek Yolu boyunca uluslararası ticarette önemli rol oynamışlardır. Bu ticaretin sonucu olarak da Soğd dili Çin ve Soğdiana bölgesi arasında bir çeşit lingua franca haline gelmiştir.

Mevlüt Erdem

Kaynakça

Erdem, M. (2014). Soğdca, Türkçedeki Soğdca kelimeler ve bunların Türkçeye uyumları. Türkoloji Dergisi, 21(1), 65-90.

Nicholas Sims-Williams, Sogdian Language and Its Scripts, web.