Hamse sahibi şairler kimlerdir? | Hamse nedir? | Divan Edebiyatı

Hamse sahibi şairler, divan edebiyatı geleneğine bağlı beş adet mesneviye sahip olan şu sanatçılardır: Ali Şir Nevai, Hamdullah Hamdi, Lâmiî, Abdî, Taşlıcalı Yahya, Nev’izâde Atâyî, Behiştî, Fuzûlî, Kaf-zâde Fâ’izî ve Nergîsî. Nitekim hamse Arapçada “beş” demektir. Ayrıca Fuzuli’nin Farsça kaleme aldığı eserler dikkate alındığında beşten fazla mesnevisi olduğu için Fuzuli de hamse sahibi bir şairdir. Detaylı açıklama için metnin alt kısmına bakınız.

Türk edebiyatında hamse geleneği 15. yüzyıldan beri canlı şekilde sürdürülmüştür. Gelenek, 20. yüzyılda divan şiirinin tamamen bitmesi sonucunda sona ermiştir. Hamse geleneği, ilk olarak İranlı şair Nizami tarafından başlatılmıştır. Ali Şir Nevai, Türk edebiyatındaki ilk hamseyi özellikle Nizami’nin izlediği yolu takip ederek yazmıştır.

Hamse Nedir?

Bir edebiyat terimi olarak beş mesneviden oluşan birleştirilmiş yazma eserlere hamse denir. Nitekim bir şairin hamse sahibi olması büyük bir meziyet olarak kabul edilir. Hamse kelime anlamı olarak Arapçada beş anlamına gelir. Mehmet Arslan hamsenin Türk edebiyatındaki yerini şu şekilde ifade eder:

Hamse, “beş eserden oluşan külliyat” anlamına gelmektedir. Edebî terim olarak “İran ve Türk edebiyatlarında beş mesneviyi ihtiva eden eserler topluluğu” demektir. Daha sonraları örnekleri tek olmakla birlikte beş mensur eserden, ayrıca bir divan ve dört mesneviden oluşan eserler topluluğuna da hamse adı verilmiştir. İlk örnekleri İran edebiyatında görülen hamseler, Türk edebiyatında da benimsenmiş, önceleri taklit yoluyla eserler verilirken daha sonra orijinallik ve mahallîlik katılarak yazılmış ve büyük bir ilgi görerek edebî literatürde yerini almıştır.

Türk Edebiyatında Hamse

Görüldüğü gibi zamanla hamse kavramında çeşitli farklılıklar ortaya çıkmıştır. Buradaki en farklı değişiklik zamanla divanların da bir mesnevi gibi sayılarak dört mesnevisi olan şairlerin de hamse sahibi olarak nitelendirilmesidir.

Türk Edebiyatında İlk Hamse

Türk edebiyatında hamse sahibi ilk şair Çağatay Türkçesi temsilcilerinden Ali Şîr Nevâî‘dir. Nevâî’nin hamsesi sadece ilk olması yönüyle değil, aynı zamanda başarısıyla da dikkat çekmektedir. Ayrıca Nevâî, Nizami tarafından yazılan hamseyi dikkatle inceleyerek böyle muazzam bir esrin Türkçeye de kazandırılmasını bir görev olarak addetmiştir.

Nevâi’nin hamsesi şiirsel özelliklerinin yanında çok başarılı kurmaca anlatılardır. Nitekim Kahraman (2013) Ali Şir Nevai’nin hamsesinin modern yönlerini şu şekilde anlatmaktadır:

Nevai’nin Hamse’sinde yar alan mesneviler, olay örgüleri, kurguları, kişileri ve anlatım teknikleri bakımından ele alındığında daha çok postmodern roman nitelikleriyle örtüşmektedir: Olay anlatımı dışında mesnevilerin başında ve sonunda yer alana tevhid, münacat, medhiye ve dua gibi bölümler de postmodern roman yöntemlerinden kolaj tekniği ile açıklanabilecek metinlerdir. 

Mehmet Kahraman

Anadolu sahasındaki ilk hamse sahibi şair, 15. yüzyıl şairi Hamdullah Hamdi’dir. Ayrıca zamanla Anadolu sahasında münşeat alanında da hamseler yazılmıştır. Buna ek olarak Türk edebiyatında düzyazı şeklindeki ilk hamse 17. yüzyıl şairi Nergîsî’nindir.

Fuzuli’nin hamsesi var mıdır?

Fuzûlî, bazı kaynaklarda dört adet Türkçe mesnevisi olmasına rağmen mesnevilerine divanı ve iki adet Farsça mesnevisi de katılarak hamse sahibi bir şair olarak gösterilir. Şairin Leylâ vü Mecnûn, Beng ü Bâde, Sohbetü’l-esmâr, Sâkî-nâme (Heft Câm) (Farsça), Hüsn ü Aşk (Sıhhat ü Maraz, Rûh-nâme) (Farsça), Şâh u Gedâ olmak üzere 4’ü Türkçe, 2’si Farsça olmak üzere 6 mesnevisi vardır. Yani Fuzûlî hamse sahibi bir şairdir. Nitekim Mehmet Arslan “Türk Edebiyatında Hamse” adlı eserinde Fuzûlî’nin hamse sahibi olduğunu belirtmektedir.

Tüm bunların yanında bazı kaynaklarda Fuzûlî hamse sahibi şairler arasında belirtilmemiştir. Bunda yazdığı Türkçe mesnevilerin sayısının dört adet olması etkilidir. Nitekim Fuzûlî ister hamse sahibi sayılsın ister sayılmasın kuşkusuz Türk edebiyatındaki en büyük mesnevi şairlerinden biridir.

Hamse sahibi şairler kimlerdir?

İslamî edebiyatın ilk hamsesi Nizâmî Gencevî’ye aittir. Onun beş mesnevisini topladığı ve “Beş Hazine” (Penc Genc) adını verdiği külliyat sonuç olarak bugünkü hamse geleneğini başlatmıştır. İlk Türk hamse sahibi ise Alî Şîr Nevâî’dir. Osmanlı şairleri arasında hamse sahibi şairler ise şunlardır:

• Alî Şîr Nevâî: Hayretü’l-ebrâr, Ferhâd u Şîrîn, Leylî vü Mencîn, Seb‘a-i Seyyâr, Sedd-i İskenderî.
• Hamdullah Hamdi: Yûsuf u Züleyhâ, Leylâ vü Mecnûn, Mevlid, Tuhfetü’l-uşşâk, Kıyâfet-nâme.
• Lâmiî: En çok mesneviye sahip sanatçılardandır. Vâmık u Azrâ dahil toplam 13 mesnevisi vardır.
• Taşlıcalı Yahya: Gencîne-i Râz, Usûl-nâme, Şâh u Gedâ, Yûsuf u Züleyhâ, Gülşen-i Envâr.
• Behiştî
• Nev’izâde Atâyî
• Nergîsî
• Abdî
• Kaf-zâde Fâ’izî
• Fuzûlî* (Açıklamaya bakınız.)

Hamse Sahibi Şairler Kaynakçası [References]

• Arslan, M. (2007). Türk Edebiyatında Hamse. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, (9), 305-322.
• Kahraman, M. (2013). Nevai ve ‘Roman’. Avrasya Etüdleri, 43(1), 159-175.
• Kortantamer, T. (1997). Nev’ı̂-zâde Atayı̂ ve Hamse’si (No. 88). Ege Universitesi.
• Özaslan, B. (2019). Türk edebiyatında “Hamseler” (Master’s thesis, Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimleri Enstitüsü).