Türkçede sözcük yapımı, birçok farklı yöntemle gerçekleştirilir. Özellikle bazı yapım yöntemleri, Türk Dil Devrimi sonrasında ön plana çıkmıştır. Başlıca yöntemler şunlardır:
- Birleştirme,
- Türetme,
- Kalıplaşma,
- Örnekseme (Analoji),
- Kırpma,
- Karma,
- Kısaltma,
- Kasıtlı yaratma,
- Derleme,
- Tarama,
- Genelleşme,
- Ödünçleme,
- Geri ödünçleme.
Birleştirme
Birden çok sözcüğün bir araya gelerek yeni bir kelime yapmasına birleştirme denir: karatavuk, biçerdöver, Çanakkale, dikkat etmek vb. Bir yerde birleştirme olması için sözcüğün bitişik yazılması şart değildir. Kara delik, köpek balığı gibi kelimeler ayrı yazılmasına rağmen bir kavrama karşılık geldikleri için birleştirme yoluyla türetilen kelime örnekleridir.
Türetme
Türetme sondan eklemeli bir dil olan Türkçenin ana sözcük yapımı metodudur. Bu yöntem yapım ekleri yardımıyla yeni kelimeler türetmeyi ifade eder: gözlük, sevilmek vb. Bununla birlikte özellikle Dil Devrimi yıllarında Türkçenin türetme algoritmasına uymayan kelimeler de önerilmiş ve yaygınlaşmıştır. Örneğin budun kelimesi Oğuz grubu ses bilgisine uygun değilken tepkime kelimesi ise yapı olarak yanlış bir türetmedir.ü
Kalıplaşma
Çekim eklerinin kalıplaşarak yapım eki görevi görmesidir. Bu hususta özellikle isim-fiil ekleri çok kez kalıplaşır: gidiş, çıkış, okuma, akış vb. Bunun dışında Türkçede kalıplaşan birçok farklı ek daha vardır: imambayıldı, gözde, sudan (sebep) vb.
Örnekseme
Özellikle yabancı kelimelerin fonetik ve anlam bilimsel benzerliklerinden yararlanarak yeni kelime türetmektir. Örneğin Batı dillerinde bulunan ecole, term, cümle vb. kelimeler üzerinden okul, terim, tümce gibi sözcükler türetilmiştir. Bu şekilde türetile kelimelerin Türkçeye dayanan bir kökü olmasına rağmen kelimelerin türetilme ilhamı yabancıdır.
Kırpma
Kırpma yoluyla sözcük türetme, dildeki en az çaba yasasının bir sonucudur. İnsanlar nispeten uzun kelimelerin bir bölümünü yaygın olarak kullanmayı tercih ettiğinde bu hadise gerçekleşir: kilo, dokunmatik (ekran), temassız (kart), mısır (buğdayı) vb.
Karma
Karma yoluyla sözcük türetme, sözcüklere ait özellikle ilk hecelerin birleştirilmesiyle türetme yöntemidir: otoyol (otomobil yolu) vb.
Kısaltma
Sözcüklerin ilk harfleri ya da birkaç harfinin bir araya getirilmesiyle yapılan kelimelerdir: TBMM, TC, TDK, ASELSAN, yy. gibi. Küçük harfli kısaltmalara ekler okunuşuna göre getirilir ve nokta kullanılmışsa noktadan sonra kesme işareti kullanılmaz: 13. yy.da gibi. Büyük harfli kısaltmalarda harflerin okunuşu esas alınmalı ve nokta kullanılmamalıdır: TDK’ye vb. T.C. nokta ile yapılan tek kısaltmadır.
Kasıtlı yaratma
Kasıtlı yaratma, dil kurallarından bağımsız bir biçimde yeni sözcükler türetilmesidir. Bu sözcükler türetildikleri dilin sözcük yapımı yöntemleriyle bilimsel olarak açıklanamaz. Bu kelimelere örnek olarak koşul ve özgür kelimeleri verilebilir.
Derleme
Yazı diline halk ağızlarından katılan kelimelerdir. Cumhuriyet’in ilk yıllarında Türkçenin zenginleştirilmesi için bu yolla birçok kelime ölçünlü dile katılmıştır: araç, onarmak, ürün vb.
Tarama
Yazı diline tarihî metinlerde kullanılan ama ölçünlü dilde kullanılmayan kelimelerin yeniden katılmasıdır: aklamak, başkan, görkem, yanıt vb.
Genelleşme
Genelleşme, özel bir adın genelleşerek bir türün adı olmasıdır. Bunun Türkçedeki en güzel örneği kottur. Kot pantolunu Türkiye’ye getirip markasını da “Kot” olarak belirleyen Muhteşem Kot‘un soyadı bu kumaş türüne ad olmuştur.
Ödünçleme
Sözcük yapımı işletilmeksizin bir sözcüğün başka bir dilden alınmasıdır: Kalem, kâğıt, masa, traktör vb.
Geri ödünçleme
Bir kelimenin kullanıldığı dilden başka bir dile geçip oradan yeniden alınmasıdır. Örneğin Eski Türkçedeki kağan kelimesi Farsçaya geçmiş, burada “hakan” biçimine dönüşmüştür. Ardından Türkçeye bu şekliyle de ödünçlenmiştir.
[…] İngilizceye Geçen Kelimeler Sözlüğü, Türkçe kökenli olup veya başka bir dilden Türkçeye geçmesine rağmen Türkçe vasıtasıyla İngilizceye geçen kelimeleri içeren çevrim içi bir sözlüktür. […]