Türkçede sözcük yapımı, birçok farklı yöntemle gerçekleştirilir. Özellikle bazı yapım yöntemleri, Türk Dil Devrimi sonrasında ön plana çıkmıştır. Başlıca yöntemler şunlardır:
- Birleştirme yoluyla türetilen kelime örnekleri
- Türetme
- Kalıplaşma yoluyla türetilen kelime örnekleri
- Örnekseme (Analoji) yoluyla türetilen kelime örnekleri
- Kırpma
- Karma
- Kısaltma
- Kasıtlı yaratma nedir?
- Derleme
- Tarama
- Genelleşme yoluyla türeyen kelime örnekleri
- Ödünçleme yoluyla türeyen kelime örnekleri
- Geri ödünçleme
1. Birleştirme yoluyla türetilen kelime örnekleri
Birden çok sözcüğün bir araya gelerek yeni bir kelime yapmasına birleştirme denir: karatavuk, biçerdöver, Çanakkale, dikkat etmek vb. Bir yerde birleştirme olması için sözcüğün bitişik yazılması şart değildir. Kara delik, köpek balığı gibi kelimeler ayrı yazılmasına rağmen bir kavrama karşılık geldikleri için birleştirme yoluyla türetilen kelime örnekleridir.
Türkçede bitişik kelimelerin gelişimi Eski Türkçeden sonra hızlanmıştır. Özellikle Eski Uygur Türkçesinde etöz “vücud” vb. gibi birleşik kelimelerin türetildiği görülür.
2. Türetme
Türetme sondan eklemeli bir dil olan Türkçenin ana sözcük yapımı metodudur. Bu yöntem yapım ekleri yardımıyla yeni kelimeler türetmeyi ifade eder: gözlük, sevilmek vb. Bununla birlikte özellikle Dil Devrimi yıllarında Türkçenin türetme algoritmasına uymayan kelimeler de önerilmiş ve yaygınlaşmıştır. Örneğin budun kelimesi Oğuz grubu ses bilgisine uygun değilken tepkime kelimesi ise yapı olarak yanlış bir türetmedir.
Türkçede türeme yoluyla oluşturulan kelimelere türemiş kelime denir. Türemiş kelimeler yapım ekleri sayesinde kurulur. Türkçede çatı ekleri ve fiilimsiler de yapım eki olarak kabul edilir.
3. Kalıplaşma yoluyla üretilmiş sözcükler ve örnekleri
Çekim eklerinin kalıplaşarak yapım eki görevi görmesidir. Bu hususta özellikle isim-fiil ekleri çok kez kalıplaşır: gidiş, çıkış, okuma, akış vb. Bunun dışında Türkçede kalıplaşan birçok farklı ek daha vardır: imambayıldı, gözde, sudan (sebep) vb.
Kalıplaşma şeklindeki türemelerin en önemli sebeplerinden biri de özel isimlerdir. Özellikle çokluk eki yer adlarında sıklıkla kalıplaşır: Esenler, Akaretler vb.
4. Örnekseme (Analoji) yoluyla türetilen kelime örnekleri
Özellikle yabancı kelimelerin fonetik ve anlam bilimsel benzerliklerinden yararlanarak yeni kelime türetmektir. Örneğin Batı dillerinde bulunan ecole, term, cümle vb. kelimeler üzerinden okul, terim, tümce gibi sözcükler türetilmiştir. Bu şekilde türetile kelimelerin Türkçeye dayanan bir kökü olmasına rağmen kelimelerin türetilme ilhamı yabancıdır.
Her ne kadar bu tarz kelimelerin türetilmesinde örnekseme kullanılsa da bu kelimeler Türkçedir. Çünkü bu kelimelerin Türkçede bir kökü vardır. Örneğin okul kelimesinin kökü okumak fiiline dayanır.
5. Kırpma
Kırpma yoluyla sözcük türetme, dildeki en az çaba yasasının bir sonucudur. İnsanlar nispeten uzun kelimelerin bir bölümünü yaygın olarak kullanmayı tercih ettiğinde bu hadise gerçekleşir: kilo, dokunmatik (ekran), temassız (kart), mısır (buğdayı) vb.
Kırpma yolu çoğunlukla adlaşmış sıfatlara dayanır. Çünkü genellikle bir isim düşse de önündeki sıfat bu ismin yerini doldurmaya devam eder. Bilgisiz normalde insan kelimesinin sıfatı iken insan kelimesin düşmesiyle bilgisiz tek başına da kullanılabilir olmuştur.
6. Karma
Karma yoluyla sözcük türetme, sözcüklere ait özellikle ilk veya birkaç hecenin birleştirilmesiyle türetme yöntemidir: otoyol (otomobil yolu) vb.
Bu yöntem bugün için genellikle yabancı dillerden gelen kelimelerde karşımıza çıkmaktadır. Örneğin sosyal psikoloji yerine sosyo-psikoloji tabiri yaygındır. Bununla birlikte kayınço (kayın çocuğu) gibi bazı kelimelerde Türkçede de kırpma olayına rastlanır.
7. Kısaltma
Sözcüklerin ilk harfleri ya da birkaç harfinin bir araya getirilmesiyle yapılan kelimelerdir: TBMM, TC, TDK, ASELSAN, yy. gibi. Küçük harfli kısaltmalara ekler okunuşuna göre getirilir ve nokta kullanılmışsa noktadan sonra kesme işareti kullanılmaz: 13. yy.da gibi. Büyük harfli kısaltmalarda harflerin okunuşu esas alınmalı ve nokta kullanılmamalıdır: TDK’ye vb. T.C. nokta ile yapılan tek kısaltmadır.
Kısaltmalar her zaman uzun bir kelimeyi kısaca ifade etmez. Bazen doğrudan bir kelime formasyonuna bürünür. Örneğin arge kelimesi bugün kelime kökü formasyonuna bürünmüştür.
8. Kasıtlı yaratma nedir?
Kasıtlı yaratma, dil kurallarından bağımsız bir biçimde yeni sözcükler türetilmesidir. Bu sözcükler türetildikleri dilin sözcük yapımı yöntemleriyle bilimsel olarak açıklanamaz. Bu kelimelere örnek olarak koşul ve özgür kelimeleri verilebilir.
Kasıtlı yaratmalar dilin kuralları yok sayıldığı için dile zarar verir. Bir dilin öğretiminde kural dışı unsurları artırır. Bu sebeple kasıtlı yaratma doğru bir kelime türetme yolu değildir.
9. Derleme
Yazı diline halk ağızlarından katılan kelimelerdir. Cumhuriyet’in ilk yıllarında Türkçenin zenginleştirilmesi için bu yolla birçok kelime ölçünlü dile katılmıştır: araç, onarmak, ürün vb.
Derleme çalışmaları, dile öz kaynaklardan kelimelerin katılması için önemli bir kaynaktır. Ölçünlü dilde öz Türkçe karşılığı olmayan birçok kelimenin ağızlarda karşılığı bulunur.
10. Tarama
Yazı diline tarihî metinlerde kullanılan ama ölçünlü dilde kullanılmayan kelimelerin yeniden katılmasıdır: aklamak, başkan, görkem, yanıt vb.
Tarama şeklindeki türetmelerde bazen yeniden canlandırılan kelime farklı anlamlarda kullanılır. Örneğin tarihî lehçeler kamu kelimesini “hep, bütün” gibi anlamlarda kullanmıştır. Fakat günümüzde bu kelime “devlet teşkilatı” anlamına gelir.
11. Genelleşme
Genelleşme yoluyla türeme, özel bir adın genelleşerek bir türün adı olmasıdır. Bunun Türkçedeki en güzel örneği kottur. Kot pantolonunu Türkiye’ye getirip markasını da “Kot” olarak belirleyen Muhteşem Kot‘un soyadı bu kumaş türüne ad olmuştur.
Bu durumun diğer örnekleri selpak, mavzer kelimeleridir. Nitekim birçok kişi bu kelimeler için bahsi geçen nesnenin adından ziyade marka adını söylemeyi tercihe eder.
12. Ödünçleme
Ödünçleme yoluyla sözcük yapımı, Türkçenin sözük türetme kabiliyeti işletilmeksizin bir sözcüğün başka bir dilden alınmasıdır: Kalem (Arapçadan), kâğıt (Farsçadan), masa (Rumcadan), traktör (Fransızcadan) vb.
Türkçe de tarih boyunca birçok dilden ödünçlemeler yapmıştır. Ödünçleme belirli bir sınırın ötesine geçtiğinde o dile zarar verir. Çünkü insanlar kelimelerle düşünen canlılardır. Farklı uluslardan gelen kelimeleri kullanmak, bu ulusların kültürüyle fikir üretmenin yolunu açar.
13. Geri ödünçleme
Bir kelimenin kullanıldığı dilden başka bir dile geçip oradan yeniden alınmasıdır. Örneğin Eski Türkçedeki kağan kelimesi Farsçaya geçmiş, burada “hakan” biçimine dönüşmüştür. Ardından Türkçeye bu şekliyle de ödünçlenmiştir.
Geri ödünçleme, kelimelerin etimolojik kökenini bulmakta sorun yaratır. Örneğin birçok İngilizce sözlükte kahve kelimesi Türkçe olarak belirtilir. Ancak bu kelime Türkçeye de Arapçadan geçmiştir.
[…] İngilizceye Geçen Kelimeler Sözlüğü, Türkçe kökenli olup veya başka bir dilden Türkçeye geçmesine rağmen Türkçe vasıtasıyla İngilizceye geçen kelimeleri içeren çevrim içi bir sözlüktür. […]
[…] Veli’nin diğer tüm eserlerinden farklı olarak imajlarla yüklü bir şiirdir. Şiirde sözcük yapımı “nasır” çizgisinden ayrılmış; çığlıklar, çıngırak sesleri gibi […]