Geçiş Dönemi – “Geçiş Dönemi” ifadesinden ne anlıyorsunuz?

Geçiş Dönemi ifadesinden Türklerin İslamiyet’e geçmeye başladığı Karahanlı Türkçesi dönemi anlaşılır. Karahanlı Türkçesine Hakaniye lehçesi de denir. Yani buradaki geçişten kasıt Türklerin Göktanrı, Budizm ve Mani dinlerini terk edip akın akın İslam dinine geçmesidir.

751 yılında yaşanan Talas Savaşı’nda Türklerin Çinlilere karşı Arapların safında yer alması ile birlikte Türklerde İslam yayılmaya başlamıştır. Nitekim Orta Asya’daki Türkler içinde İslam’ı ilk kabul eden devlet Karahanlılar olmuştur.

İslam’ın Türkler arasında yayılması hususunda en önemli destekçilerden biri edebiyattır. Çünkü bu dönemde İslam’ı yaymak ile meşgul olan kişiler aynı zamanda edebi şahsiyetlerdir. Bu hususta özellikle Ahmet Yesevi ve Edip Ahmet Yükneki gibi isimler ön plana çıkmıştır.

Geçiş Dönemi özellikleri

Geçiş Dönemi’nde yazılan dört önemli eser vardır. Bunlar Kutadgu Bilig, Divan-ı Lügati’t-Türk, Divan-ı Hikmet ve Atabetü’l-Hakayık‘tır.

Bu dönem içerisinde kaleme alınan eserlerin tamamında İslam etkisi görülür. Aynı zamanda İslam tam olarak yerleşmediği için eski Türk geleneklerinin izleri de dönem eserlerinde yoğun şekilde mevcuttur.

Geçiş Dönemi eserlerinin tamamı Hakaniye Türkçesi ile yazılmıştır. Esenlerde Arapça ve Farsçadan Türkçeye geçen kelimeler vardır. Ancak henüz sayıları çok fazla artmamıştır.

Türkçenin ilk sözlüğü olan Divan-ı Lügati’t-Türk sayesinde bu dönemdeki Türkçenin dil özellikleri hakkında birçok şey bilinmektedir. Ayrıca Geçiş Dönemi, Eski Türkçe’nin son dönemidir. Bu dönemden sonra Harezm Türkçesi ile birlikte Orta Türkçe başlar.

Geçiş Dönemi eserleri

Bu dönemin ilk eseri Kutadgu Bilig‘dir. Kutadgu Bilig “mutluluk veren bilgi” demektir. Eser, Yusuf Has Hacip tarafından yazılmış bir siyasetnamedir. Aynı zamanda Türkçenin ilk mesnevisi ve aruz ölçüsünün kullanıldığı ilk eseri olan Kutadgu Bilig, İslami dönem Türk edebiyatının bilinen ilk yapıtıdır.

Kutadgu Bilig’in içerisinde alegorik kahramanlar vardır. Bunlar içerisinde yer alan Küntogdı hükümdar, Altoldı vezirdir. Türk devlet geleneğine uygun olarak hükümdar adaleti, vezir ise ülkenin refahını simgeler. Ayrıca Ögdülmiş aklı, Odgurmış  ise akıbeti temsil eder.

Geçiş Dönemi’nin ikinci eseri Divan-ı Lügati’t-Türk‘tür. Bu Eser Türk dilinin ilk sözlüğü olmasının yanında birçok yeniliğe sahiptir. Nitekim eserin içerisinde 8 binden fazla Türkçe kelime vardır. Bu yönüyle eski Türklerle ilgili bilinen birçok gelenek, görenek, yemek tarifi, harita ve sözlü edebiyat ürünleri vb. bu eser vasıtasıyla günümüze ulaşmıştır.

Divan-ı Lügati’t-Türk, Türk Kaşgarlı Mahmut tarafından yazılmış olup eserin amacı Araplara Türkçe öğretmektir.

Dönemin bir diğer eseri Divan-ı Hikmet‘tir. Türk tasavvuf düşüncesinin kurucusu olan Ahmet Yesevi‘ye ait “nefes” adı verilen şiirlerin toplandığı eser, Anadolu’daki tekke-tasavvuf şiiri üzerinde büyük etki bırakmıştır.

Geçiş döneminin son eseri Edip Ahmet Yükneki’ye ait Atabetü’l-hakayık‘tır. Eser bilginin güzelliğini ve dinî hükümlere bağlı kalınması gerektiğini anlatan didaktik bir yapıdadır. Ayrıca kitabın kelime anlamı “hakikatlerin eşiği”dir. Eserde bol sayıdaki Arapça ve Farsça dinî terim dikkat çeker.

Geçiş Dönemi eserleri hangi lehçe ile yazılmıştır?

Geçiş Dönemi, genel olarak Türkçenin Karahanlı Türkçesi ya da Hakaniye lehçesi olarak bilinen döneminde yazılan eserleri kapsar. Bu dönem Eski Türkçenin bitiş aşamasıdır. Kimilerine göre ise Orta Türkçenin ilk dönemidir.

Geçiş döneminde dil eski Uygur Türkçesi ile büyük benzerlikler gösterir. Zaten Karahanlı Devleti’ni kuran Türklerin büyük bir çoğunluğu Uygur urukları arasındandır.

Orta Asya’da Hakaniye lehçesi ile yazılan eserler geçiş döneminin tek ürünleri değildir. Nitekim aynı dönemlerde Dede Korkut Hikâyeleri sözlü edebiyatta Oğuz Türkleri arasında gelişmeye devam etmiştir. Çok eski dönemlerdeki Türk tarihinden yansımalar içeren bu metinler çok daha sonraları yazıya geçirilmiştir.