Türkler tarih boyunca birçok farklı alfabeyi kullanmıştır. Bu alfabelerden Göktürk, Uygur, Arap, Latin ve Kiril alfabeleri uzun süre ve geniş ölçüde kullanılan alfabeler olmuştur. Bu alfabelerin yanında Mani, Brahmi, Tibet, Süryani, İbrani, Grek alfabesini Türkler kullandı mı? sorusunun yanıtı evet. Türklerin kullandığı alfabeler, çok farklı coğrafya ve kültürlerle temas etmeleri neticesinde sayıca fazladır. Bununla birlikte Çin alfabesi Türkler tarafından kabul edilmeyen alfabe olarak bilinir. Eski Türkler çok yakın ilişkiler içerisinde olmalarına rağmen fonetik nedenler ile Çin alfabesi ile Türkçe hiçbir zaman yazmamıştır.
Türklerin tarih boyunca farklı alfabeler kullanmalarının temel nedenleri
Türkler çok farklı coğrafya ve siyasi koşullar içerisinde yaşayan bir millet olup tarih boyunca farklı alfabeler kullanmalarının başlıca sebepleri şunlardır:
- Eğitsel nedenler,
- Siyasi, kültürel ve bilimsel nedenler,
- Din faktörü,
- Ticari ilişkiler,
- Coğrafi nedenler,
- Doğal şartlar ve ihtiyaçlar.
Aşağıda bu sebepler ayrıntılı bir şekilde açıklanmıştır.
1. Eğitsel nedenler
Özellikle 20. yüzyıldan itibaren alfabe tercihlerinde eğitsel nedenler ön plana çıkmıştır. Çünkü bu yüzyıldan itibaren ülke yönetimleri, dillerinin daha çok okur- yazara sahip olmasını istemiştir. Bu nedenle okuma ve yazmanın daha kolay olduğu alfabeler tercih edilmiştir. Örneğin Türk Dil İnkılabı ile birlikte Arap harflerinin yerine Latin harflerinin kabul edilmesinin en önemli nedenlerinden biri okuma-yazma öğretimidir.
Arap harfleri ile yazılan Türkçede birçok sesin aynı harf ile temsil edilmesi yüzünden geniş kitlelerin okuma-yazma öğrenmesi konusunda zorluklar yaşanmıştır. Bu nedenle yazıldığı gibi okunan ve ses temelli oluşturulan yeni Latin kökenli Türk alfabesi okuma-yazma oranının yükseltilmesinde gözle görülür bir yarar sağlamıştır. Bununla birlikte Arap harfleriyle yazılan yüzlerce yıllık Türk metinlerinin yeni nesiller tarafından okunup anlaşılamaması, Latin alfabesine geçişteki en büyük zorluktur. Türklerin kullandığı alfabelerin fazla olmasının bir diğer sebebi siyasi sebeplerdir.
2. Siyasi, kültürel ve bilimsel nedenler
İnsan toplulukları kendilerini yakın hissettikleri ve ideal olarak belirledikleri kültür daireleri ile daha fazla etkileşirler. Bu nedenle bilimde, siyasette, sporda ve diğer alanlarda ortak bir medeniyetin içerisinde olmak isteyen toplulukların aynı alfabeyi kullanması beklenir. Bunun en güzel örneği Sovyetler Birliği döneminde Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’nin içerisinde yer alan Türk topluluklarının Rusların kullandığı Kiril alfabesini kullanmasıdır.
Sovyetler Birliği çatısı altında yaşayan bu insanlar, dâhil oldukları devletin alfabesini tercih etmek durumunda kalmıştır. 1990’lı yıllardan sonra bağımsızlığını ilan eden bu Türk topluluklarından bazıları hâlâ Kiril alfabesinin kullanmaktadır. Bu da Rus kültürünün o topluluklar üzerinde bıraktığı etki ile açıklanabilir.
Alfabe tercihinde salt kültürel nedenlerin yanında siyasi nedenler de vardır. Dönemin en yetkin ve gelişmiş uygarlıkları dünya siyasetine ve bilimine de hükmetmiştir. Bu uygarlıklarla iletişim içerisinde olmayan ve güncel gelişmelere kapalı toplumlar her dönemde başarısızlığa mahkum kalmıştır. Çünkü bilimin aktarıldığı formlar olan alfabelerin ortaklığı bilgiye ulaşmayı kolaylaştırmaktadır. Bu nedenle Türkler, dönemlerindeki gelişmiş uygarlıkların alfabelerine her zaman ilgi göstermiştir.
İslam ile birlikte tüm dünyadaki önemli bir uygarlık dairesini oluşturan Arap-Fars medeniyeti ile temas eden Türkler, bu kültür dairesinde kullanılan alfabe olan Arap alfabesini kullanarak burada oluşturulan bilgiye daha rahat ulaşmayı sağlamıştır. Zamanla bu kültür sahasının bir parçası olan Türkler, İslam uygarlığının en gelişmiş medeniyetlerinden biri hâline gelmiştir. Yine Latin alfabesinin kabulünde de dönemin kültür merkezleri önemli bir rol oynamıştır.
Dünyanın yapısının değişmesiyle bilimsel çalışmalar ve kültürel üretim Batı medeniyetine geçmiştir. Latin alfabesinin kabul edilmesinin bir nedeni de, döneminin bilim alanındaki gelişmelerine daha çabuk entegre olabilmektir. Bugün üretilen dijital cihazların birçoğunda Latin harflerinin varsayılan olarak kullanılması ve farklı alfabeler kullananların bile Latin harflerini öğrenmek zorunda olması, bilimin yapıldığı alfabeyi bilmenin ne kadar önemli olduğunu göstermektedir.
3. Dinî nedenler
Dinî nedenler aslında kültürel nedenlerin bir alt başlığıdır. Ancak dinî değişikliklerin alfabe değişimleri üzerinde büyük bir etkiye sahip olduğunu unutmamak gerekir. Örneğin, Budist Türkler, Budizmin önemli eserlerinin yazılmış olduğu Sanskritçeden etkilenerek Brahmi alfabesini ve Tibet alfabesini, Manici Türkler Mani alfabesini, Musevi Karay Türkleri ise İbrani alfabesini kullanmıştır. Müslüman olan Türklerin Arap harflerini kullanmaya başlaması da buna örnek olarak verilebilir. Yani Türklerin kullandığı alfabeler birçok kez dinî hayatın etkisiyle şekillenmiştir.
4. Ticarî ilişkiler
Ticari yakınlaşma yoluyla Türklerin kullanmaya başladığı dillere Soğd alfabesi örnek gösterilebilir. Eski Türkler zamanında Soğdlar Asya’daki birçok millet arasında yapılan ticareti yöneten küçük bir topluluktur. Ancak ticareti yönettikleri için bu küçük Soğd topluluğu, kendi dillerini Orta Asya’daki milletlerin birbirleriyle iletişim kurması için kullanılan ortak dil hâline getirmeyi başarmıştır. Özellikle Mani dinine giren Uygurlar Soğdlardan çok etkilenmiş, Soğdlardan devlet yönetiminde de istifade etmiş, zamanla Soğd alfabesini geliştirerek Uygur alfabesini ortaya çıkarmışlardır. Ayrıca özel dil kullanımını gerektiren bazı ticarî ilişkiler de Türklerin kullandığı alfabeler hususunda etkilidir.
5. Coğrafî nedenler
Türkler tarihin en çok göç eden topluluklarından biridir. Türklerin göç ettikleri bölgede halihazırda kullanılan alfabelerden yararlandıkları bilinmektedir. Anadolu’ya ilk göç eden bazı Hristiyan Türklerin Grek alfabesinden yararlanması, 11. yüzyıldan itibaren Halep’ten Gaziantep’e kadar olan bölgeye göç eden Türklerin Süryani harfleri ile yazı yazması coğrafi nedenlere örnek gösterilebilir. Coğrafi nedenler alfabetik kullanımında siyasi kültürel ve toplumsal nedenler kadar kalıcı sonuçlar bırakmaz. Nitekim Türklerin coğrafi bir neden ile kullandıkları Grek ve Süryani alfabelerinden yararlanılan dil ürünü sayısı oldukça azdır.
6. Doğal ihtiyaçlar
Yazılı eserler meydana getirmek isteyen her ulus bir alfabe kullanmak zorundadır. Bu durumda ya yeni bir alfabe icat edilmeli ya da var olan farklı bir alfabe mevcut dile uyarlanmalıdır. Konu hakkındaki tartışmalar hâlâ devam etmesine rağmen Türklerin yazı yazma ihtiyaçları nedeniyle kendilerinin geliştirdiği düşünülen öz alfabeleri Göktürk alfabesidir.
Bazı Fin-Ugor kavimlerinin kullandığı ve Runik adı verilen alfabe ile Göktürk alfabesi birbirine çok benzemektedir. Bu yüzden Göktürk alfabesine Runik alfabe diyenler de vardır. Ancak Türklerin mi Fin-Ugor halklarını etkilendiği yoksa Türklerin mi bu halklardan etkilediği açık değildir.
Evet, Anadolu’da yaşayan Hristiyan Türkler olan Karamanisler (Karamanlılar) kullanmıştır.
Evet, Eski Uygur Türkleri kullanmıştır.
Türkler Müslüman olduktan sonra girdikleri İslam kültür çevresinin etkisiyle Arap alfabesi kullandılar. Arap alfabesi Uygurlar vb. Türk topluluklarında hâlâ kullanılmaktadır.
Evet, Eski Uygur Dönemi’nde özellikle Budizm Uygurlar arasında yaymak isteyen keşişlerce misyonerlik amaçlı kullanılmıştır.
Çünkü Türkler çok farklı coğrafyalarda ve çok farklı medeniyet çevrelerinde yaşamıştır.
Karahanlıların Müslümanlığı kabul etmesiyle birlikte Hakaniye Türkçesinden başlayarak Arap alfabesi kullanılmaya başlanmıştır.
Bu yazının tüm hakları simitcay.com’a aittir. İzinsiz farklı bir yerde yayımlanamaz.
[…] ki Türk tarihinde siyasi olaylar yalnızca dilsel değişikliği değil birçok kez alfabe değişimini de […]
[…] fazla bir hukuki belge olmasa da Uygur Dönemi’nde Eski Türklerin hukuk sistemini anlatan Uygur harfli çokça metin […]