Anadolu Ağızları | Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması

Anadolu ağızları, Rumeli ağızları ile birlikte Türkiye ve Türkiye coğrafyasının etki alanındaki Kıbrıs, Suriye (Bayırbucak), Irak, Batı Trakya, Bulgaristan, Yunanistan, Eski Yugoslavya bölgesi ve Romanya’da konuşulan Türk dilini içerisine alır (Korkmaz, 1987). İşte bu yazıda Anadolu ve Rumeli ağızları, Anadolu ağızları özellikleri, Anadolu ağızlarının sınıflandırılması temelinde incelenecektir. Türkiye’de ağız araştırmaları 19. yüzyılın ortalarında başlamıştır (Korkmaz, 1987).

1. Ana ağız gruplarını belirleyen özellikler nelerdir?
2. İlerleyici ve Gerileyici Benzeşme
3. Ünsüz Uyumu
4. Göçüşme nedir?
5. Bildirme eki nedir? Anadolu ağızları için önemi nedir?
6. Batı ve Doğu Anadolu Ağızlarının Karşılaştırılması / Anadolu Ağızları Farkları
7. Anadolu Ağızlarında Kullanılan, Bulunan Sesler
8. Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması

1. Ana ağız gruplarını belirleyen özellikler nelerdir?

Anadolu ağızları, aşağıdaki ölçütlerle birbirinden ayrılmaktadır. Anadolu ağızlarının tasnifi sayfa sonunda bulunmaktadır.

• Alıntı kelimelerdeki uzun ünlülerin kısalması

Bu özellik Doğu ve Kuzeydoğu ağızlarında daha belirgindir. Bu özellik Kazak Türkçesi gibi diğer Türk lehçelerinde de görülür.

• Sebepsiz kalınlaşmalar

Özellikle Kuzeydoğu grubunda görülen bu özellik Kuzeydoğu grubunun karakteristiğini yansıtır: gelma<gelme!

• Sebepsiz incelmeler

Özellikle Kuzeydoğu ağızlarında dar ve geniş ünlü bulunan kelimelerde görülür. Örneğin kaldı yerine kaldi denir. Bu özellik Kuzeydoğu ağzını Doğu ve Batı ağızlarından ayıran en temel ölçütlerden biridir. Nitekim sebepsiz incelmeler Batı grubu ağızlarında da nadir olarak görülür.

• Fonetik birleşme

Birden fazla sesin tek bir ses içerisinde toplanmasına fonetik birleşme denir. Genel olarak Kuzeydoğu ve Doğu ağızlarında dar ünlüler olan ı, u, ü sesleri i sesine dönüşebilir: arabası>arabasi, bayağı> bayagi vb.

2. İlerleyici veya gerileyici benzeşme

Bir sesin kendisine yakın konumdaki bir diğer sesi boğumlanma noktası bakımından kendisine benzetmesine denir. Doğu ve Kuzeydoğu grubunda ödünçleme kelimelerde benzeşme genellikle gerileyicidir. Bu duruma Edirne ağzından örnek verecek olursak (Eckman, 2004):

İlerleyici benzeşme: ml > mn: memneket “memleket”; ni > nn : anna- “anla- “, dinnen- “dinlen-“;a-e > a-a: bahça, baça “bahçe”; a-i > a-ı : hayın “hain”, macır “muhacir”; a-u> a-ı : barıt “barut”; e-a > e-e : mere “mera”; i-a > i-e : kirez “kiraz”; üc bücük “üç buçuk” vb.

Gerileyici benzeşme: In > nn : annı “alnı”, yannız “yalnız”; e-a > a-a : naap- “ne yap-“; e-u> a-ı : zabın “zebun” vb.

• İlk hecede düzleşme

İlk hecedeki o, ö, u, ü seslerinin a, e, ı, i seslerine dönüşmesidir. Kuzeydoğu ve Ahıska ağızlarında ilk hecede bulunan yuvarlak ünlüler düz ünlü hâline gelebilir: çocuk>çecuḫ, öyle> eyle vb.

• İnce sıraya geçme veya kalın sıraya geçme

Bir kelime ve bu kelimeye gelen eklerdeki tüm ünlülerin ince veya kalın ünlü hâle gelmesine denir. Örneğin: hasta> heste (ince sıraya), hizmet > hızmat (kalın sıraya) vb. Kalın sıraya geçme nadir de olsa Orta Anadolu ağızlarında görülebilir (Özkan, 2013).

• Eklerdeki yuvarlaklaşmalar

Eski Anadolu Türkçesinde özellikle iki heceli kelimelerin son hecesinde ve bazı erkeklerde görülen bu durum bugün Kuzeydoğu Türkçesinde hâlâ yaşatılmaktadır: gelsin>gelsun, kızım>kizum vb.

3. Ünsüz uyumu

Ötümlü ve ötümsüz ünsüzlerin ekleşmeler esnasında kendilerine benzeyen ek başı sesleri ile kullanılmasına ünsüz uyumu denir. Yani ağaç kelimesinden sonra gelen ekler ötümsüz başlar: ağaçta, ağaçtan vb. Bununla birlikte Kuzeydoğu ağızlarında bu durumun yer yer bozulduğu görülür: kılçık-gılçuk vb.

• Geniz n’sinin kullanılıp kullanılmaması (yanlış olarak nazal n olarak da bilinir)

Kuzeydoğu ve Doğu ağızlarında geniz n’si kullanılmamaktadır. Bununla birlikte Batı grubu ağızlarında ise bu ses hâlâ yaşamaktadır: gittiŋiz “gittiniz” (Batı grubu), eviz “eviniz” (Doğu grubu) vb.

• İlk sesteki y sesinin erimesi

Bu ses olayına Eski Türkçeden beri rastlanmaktadır. Nitekim Azerbaycan Türkçesinin etkisi ile Doğu ağızlarında ilk sesteki yarı ünlü eriyebilir: yılan>ılan, yüzük>üzük. İlk seste y erimesi Azerbaycan sahasına çok yakın olan Erzurum ile Kars bölgesinde çok sık görülür. Bununla birlikte Anadolu’nun her yerinde sporatik olarak rastlanır: ulaf < yulaf (Bornova ağzı) vb (Bulduk, 2018).

• Patlayıcı ünsüzlerin ikizleşmesi

Patlayıcı ünsüzlerin ikizleşmesi özellikle kelime ortasında kalan patlayıcı ünsüzlerdeki ikili hâle gelme durumudur. Aslında ünsüz ikizleşmesi sadece patlayıcı ünlülerde meydana gelmez: Elli, anne, yassı, ıssı vb. Birçok Türk lehçesinde özellikle sayı kelimelerinde rastlanan bu patlayıcı ikizleşmesi Doğu grubu ağızlarında da görülmektedir: sekiz-sekkiz, eşek-eşşek vb.

4. Göçüşme nedir?

Göçüşme, kelime içerisindeki seslerin yer değişmesi olarak bilinen hadisedir. Genellikle ünsüzler arasında gerçekleşir. Göçüşme özellikle Doğu grubu ağızlarında sistematikleşen bir hadise halini almıştır: öğrenmek-öğrenme, kibrit-kirpit, yaprak>yarpak vb.

Hülya Gökçe göçüşmeyi şu şekilde tanımlamaktadır:

Göçüşme (metatez), kelime içindeki seslerin yer değiştirmesi ile vuku bulan ses olayı olup genellikle ünsüzler arasında görülür. Bu ses olayına ünsüzlerin birbiriyle karşılaşmasından doğan telaffuz zorluklarını ortadan kaldırmak amacıyla konuşma dilinde sıkça başvurulur. Genel Türk dilinin önemli ses olaylarından biri de göçüşmedir. Bu sebeple Türk lehçelerinin hem yazı dillerinde hem de ağızlarında pek çok örneğine rastlamak mümkündür.

• Şahıs zamirlerinin yönelme çekimi

Doğu grubunda şahıs zamirlerinin yaklaşma durum eki ile kullanımı daha farklıdır:

bahan ~ sahan ~ bağan: Diyarbakır

biye ~ siye: Şanlıurfa

bene ~ sene ~ mene: Erzurum

• Anadolu ağızlarında şimdiki zaman eki ve gelişimi

Şimdiki zaman eki Türkçe için nispeten yeni bir ektir. Eski Anadolu Türkçesinden itibaren şu şekilde tasviri fiil olma hâlinden zamanla zaman ekine dönüşmüştür:

gele yorır > geleyor > geliyor

Anadolu ağızlarında bu ek geliyer, geliyir, geliyi, geliyur, geliyu biçimlerinde kullanılır. Ayrıca Doğu grubunda –y ve –i şekline dönüşmüştür.

• Öğrenilen geçmiş zamanın durumu

Öğrenilen geçmiş zaman tıpkı birçok tarihî lehçede olduğu gibi Doğu grubunda tek şekillidir. Yani dudak uyumuna girmez: duymış, sönmiş vb. Ayrıca Batı grubunda öğrenilen geçmiş zaman dudak uyumuna bağlanmıştır.

5. Bildirme eki nedir? Anadolu ağızları için önemi nedir?

Bildirme eki –dIr Doğu grubunda konuşma esnasında da çok sık kullanılır.

Bildirme eki –DIr/-DUr, günümüz Türkçesinde sıkça kullanılan bir ektir. Bu ekin başlıca üç işlevi vardır: 1) İsimleri yüklem yapar, 2) Zarf yapar, 3) Çekimli fiillere, kesinlik, ihtimal anlamı katar (Balyemez, 211).

• Emir istek ekindeki farklı kullanımlar

Batı grubunda emir istek eki birçok farklı kullanıma sahiptir:

baḫım “bakayım” ~ gidim “gideyim” ~ tökim “dökeyim” ~ gelek “gelelim” ~ içeyin “içeyim” vb.

• Sorunun yapılma şekli

Doğu grubunda vurgu ile de soru kategorisi kurulabilir: Anladın? Bu özellik Batı’ya dâhil Maraş ağzında da vardır. Batı ağızlarında soru genellikle soru edatı ile yapılır.

• Akıcı ve sızıcı ünsüzlerin erimesi

Özellikle Batı ağızlarında bazı konunmlarda akıcı r ve l sesleri erir: bir> bi, öğretmen>ö:retmen, söylemiş>sö:lemiş vb.

• Yükleme ve yaklaşma durum eklerinin nöbetleşmesi

Batı ağızlarında bazen bu hâl ekleri birbirinin yerini tutar (Demir, 2014): Bene kursu gönderdiler. “Beni kursa gönderdiler.”

• Kelime başı ünsüzünün ötümlüleşmesi

Bu özellik tüm Anadolu lehçelerinde görüldüğü için karakteristik bir ayırt edici değildir.

• Kapalı é sesinin kullanımı

Kapalı é sesi, tarihî ve çağdaş Türk lehçelerinde kullanılan bir sestir. Ancak Batı Anadolu ağızlarında bu ses yoktur. Doğu ağızlarında ise hâlâ yaşamaktadır. Kapalı e, i ve e arasında bir sestir. Bu sesin fonetik durumu tartışmalıdır. Bu tartışmaya e-i tartışması denir. Örneğin ye-, et- gibi fiillerdeki e sesi tarihi lehçelerde é ile yazılmıştır.

6. Batı ve Doğu Anadolu Ağızlarının Karşılaştırılması / Anadolu Ağızları Farkları

1. Batı grubunda geniz ŋ’si korunurken Doğu grubunda kaybolmuştur.
2. Her ikisinde de kelime sonlarında ses erimeleri görmek mümkündür.
3. Ön damak g’si Doğu grubunda korunurken Batı Anadolu ağızlarında korunmaz.
4. Doğu Anadolu ağızlarında kelime girişindeki y sesi eriyebilmektedir. Batı Türkçesinde bu nadir bir değişikliktir.
5. Doğu Anadolu ağızlarında patlayıcı ünsüzler kelime ortasında bazen ikizleşir.
6. Batı Anadolu ağızları soruyu mI edatı ile yapar. Doğu ağızlarında ise vurgu ile de soru yapılır.
7. Batı Anadolu ağızları, öğrenilen geçmiş zamanı dudak uyumuna sokmuştur. Doğu Anadolu ağızlarında ise bu ek tek şekillidir.
8. Kapalı é Doğu grubunda hâlâ kullanılmaktadır.
9. Batı gruplarında iyelik ekinden sonra belirtme görevi üstlenen yaklaşma durum eki kullanılmaktadır.

7. Anadolu Ağızlarında Kullanılan, Bulunan Sesler

Anadolu ağızlarında alfabede temsil edilen seslerin yanında başta ñ (damak n’si), ŋ (geniz n’si), ḫ (hırıltılı h), é (kapalı e) olmak üzere birçok resmî alfabede kullanılmayan ses bulunmaktadır. Bununla birlikte bu seslerin transkripsiyonu hususunda bir birlik sağlanamamıştır.

Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması

Leyla Karahan (1996), Anadolu ağızlarını üçe ayırmıştır:

• Doğu grubu

Kars, Erzurum, Erzincan, Gümüşhane, Ardahan, Artvin’in güneyi, Elazığ, Tunceli ve diğer Güneydoğu ve Doğu Anadolu illerini kapsayan ağızlar bu kapsamdadır. Kahramanmaraş, Gaziantep ve Sivas ağızları Batı Anadolu ağızlarına dâhildir.

• Batı grubu

Doğuda Kahramanmaraş, Gaziantep ve Sivas’tan başlayarak Trakya’ya kadar uzanan Anadolu yarımadasında konuşulan ağız grubudur.  Giresun’dan başlayarak batıya doğru Karadeniz sahil şeridi de bu gruba dâhildir.

• Kuzeydoğu grubu

Anadolu ağızlarının en dar kapsamlı grubudur. Doğuda Artvin’in sahil kesiminden başlayarak Rize ve Trabzon’da konuşulan ağızdır.

Anadolu Ağızları Kaynakçası / References

Altun, H. O. (2015). Arapça Alıntı Kelimelerin Kazak Türkçesine Uyarlanması. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları (HÜTAD), 22(22), 167-201.

Balyemez, S. (2011). Bildirme ekinin dil bilgisi öğretimindeki yeri üzerine.

Bulduk, T. B. (2018). Kelime Başında Y Foneminin Düşmesi: Kâbûs-Nâme Ve Türkiye Türkçesi Ağızları Örneği. Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (30), 944-991.

Demir, İ. (2014). Türkçede Belirtme-Yönelme Hâli Ekleri ve Güneybatı Anadolu Ağızlarındaki Kullanımları. Sosyal Bilimler Dergisi, 16(1), 127-145.

Eckmann, J. (2004). Edirne Ağzı. İlmi Araştırmalar, (18), 135-150.

Ersöz, S. (2015). Ahıska Ağzının Türkçenin Ağızları Arasındaki Yeri (The Place of Meskhetian Dialect among Turkish Dialects). Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, (40), 69-80.

Gökçe, H. (2017). Kazan Tatar Türkçesinde Göçüşme Olayı. XII. Uluslararası Büyük Türk Kurultayı Bildirileri.

Karahan, L. (1996). Anadolu ağızlarının sınıflandırılması (C. 630). Türk Dil Kurumu.

Korkmaz, Z. (1987). Anadolu Ağız Araştırmalarına Toplu Bir Bakış. Beşinci Milletler Arası Türkoloji Kongresi (İstanbul, 23-28 Eylül 1985), Tebliğler I. Türk Dili, 2, 89-109.

Korkmazer, T. (2019). Türkiye Türkçesinde Ünsüz İkizleşmesi, SDU Tez.

Özkan, N. (2013). Karamanlı Türkçesi ve Orta Anadolu Ağızlarının Karşılaştırmalı Ses Bilgisi Ünlüler. Türük Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, (1), 1.