Divan Edebiyatının Kaynakları, Peygamberler ve Kıssaları

Divan edebiyatının kaynakları, oldukça çeşitlidir. Divan edebiyatında hem Türk kültürü ve tarihinden hem de diğer milletler ve İslam dininden alınan birçok unsur bulunmaktadır. Bu unsurları kısaca şu şekilde özetleyebiliriz:

• Kur’an ve Arap halk hikâyeleri
• İran mitolojisi ve Şehnâme
• Tasavvuf Peygamberler ve kıssalar
• Doğa (Hayvanlar, bitkiler vb.)
• Türk mitolojisi ve tarihî birikimi
• Yunan, Hint vb. uygarlarının birikimi
• Rivayetler
• Dönemsel olaylar

Divan edebiyatı kaynaklarını temelde ikiye ayırabiliriz:

• Divan Edebiyatının Dini Kaynakları
• Peygamber Kıssaları ve Peygamberlerin Divan Edebiyatındaki Yeri
• Divan Edebiyatının Mitolojik Kaynakları

Divan Edebiyatının Dini Kaynakları

Divan yazınının temel çerçevesinin çizilmesinde en önemli şey kuşkusuz Kur’an-ı Kerim’dir. Kur’an ile bağlantılı olarak birçok yapı şiirde işlenmiştir. Örneğin melekler (dört büyük melek: Cebrail, Azrail, Mikail ve İsrafil, cinler vb. dinî inanç ögeleri divan edebiyatının gelişmesinde etkilidir. Divan edebiyatı Arap ulusu tarafından temellendirildiği için Arap gelenekleri ve halk hikâyeleri de edebiyatımız üzerinde etkilidir. Örneğin Leylâ ile Mecnun mesnevisinin aslında bir Arap halk hikâyesinden ortaya çıktığı söylenmektedir. Ancak Türklerin Arap kültür ve medeniyetinden etkilenmesi daha çok İran kanalıyladır. İran coğrafyasındaki büyük şairler Arap kültüründen yararlanmış, Türk şairler de onlardan yararlanmıştır.

Tâ İslamiyet’ten önce Kâbe’nin duvarlarına şiirler asıldığı bilinmektedir. Bu durum Arap şiir geleneğinin gelişkin bir durumda olduğunu göstermektedir. Divan edebiyatının temel taşlarından biri olan aruzu ortaya koyan İmam Halil de bir Arap dil bilimcidir.

Kur’an-ı Kerim ile bağlantılı olarak divan şiirini etkileyen bir başka kaynak da peygamber kıssalarıdır. 15. yüzyıl şairlerimizden Kerderli Mahmut’un “Nehcü’l-Feradis”i, 14. yüzyıl yapıtlarımızdan Rabguzi’nin “Kısasü’l-Enbiya” peygamber kıssalarının tâ Harezm sahasına kadar önemli bir kültür birikimi oluşturduğunu göstermektedir. Bu kıssalarda peygamber belirli özellikleri ile öne çıkarılırlar. Şimdi de peygamberlerin divan edebiyatı içindeki temsil ettikleri kavramları inceleyelim.

Peygamber Kıssaları ve Peygamberlerin Divan Edebiyatındaki Yeri

• Hz. Muhammed: Son peygamberdir. Ayı ikiye bölme, miraç ve ümmi olmasına rağmen yüce ve kutsal bir bilgiye mazhar olması mucizelerindendir.
• Yusuf Peygamber: Kardeşleri tarafından babası Hz. Yakup’tan bir bahane ile alınarak kuyuya bırakılan Yusuf peygamberin Mısır’a hükmetmesi ve babasına kavuşması anlatılır.
• Yakup Peygamber: Kardeşleri ile giden Yusuf, onlarla geri dönmez. Yusuf bir kuyuya atılmıştır. Oysa Yusuf’un kardeşleri babalarını Yusuf’u kurt yedi diye kandırmışlardır. Ona inanması için Yusuf’un kanlı gömleğini vermişlerdir. Bunu duyan Yakup peygamberin gözlerine perde inmiştir.
• Nuh Peygamber: İnsanların taşkınlıkları sonucunda Tanrı’nın onları cezalandırması ve Nuh peygamberin bir gemi yaparak inananlar ile birlikte tufandan kurtulması.
• İbrahim ve İsmail Peygamber: İbrahim, İsmail peygamberin babasıdır. İbrahim peygamber putları kırar ve Nemrut’un zorbalıklarına boyun eğmez. Bu nedenle harlı bir ateşe atılır. Ancak ateş onu yakmaz. İbrahim peygamber bir gün rüyasında Tanrı için en değer verdiği şeyi yani oğlu İsmail’i kendisi için kurban etmesi gerektiğini görür. Ancak İsmail de Tanrı sevgisi uğruna bunu kabul etmesine rağmen gökten bir koçun indirilip koçun kurban edilmesi istenir. İbrahim peygamber Halilullah adıyla anılır ve bereketin simgesidir. Kurban kelimesi geçtiğinde ise genelde hem İsmail hem de İbrahim peygamberlerin adı anılır. Ayrıca Kabe’yi de İbrahim peygamberin yaptığı rivayet edilir.
• Davut Peygamber: Kahramanlığı ve sesinin güzelliği ile tanınır. Zırhı ile dönemindeki etkin askerî başarıları ile tanınır. Ayrıca Kral Calut’u öldürerek İsrailoğullarının hükümdarı olmuştur.
• Musa Peygamber: Musa peygamber İsrailoğullarını Mısır’daki firavunun zulmünden kurtarmış ve Kızıldenizi ikiye ayırarak karşıya geçmiştir. Ancak halkı onun 10 Emir’i almak için Sina Dağı’na çıkmasıyla eski geleneklerindeki gibi Altın Buzağı yapıp ona tapmıştır. Harun peygamber onları engelleyememiştir.
• Âdem Peygamber: İslami bilgiye göre insanların atasıdır. Havva ile birlikte yasaklı elmadan yedikleri için dünyaya sürgüne gönderilmişleridir. Bu yüzden dünya bir sürgün yeridir.
• İsa Peygamber: Hiç iyileşemeyecek hastalara nefesi ile şifa olması ile bilinir.

Diğer Peygamberler

• Şit Peygamber: Dokuma işlerinin piridir.
• İdris Peygamber: Terzi ve kâtiplerin piridir.
• Lut Peygamber: Sapkın bir kavim olan Lut kavmini Tanrı yoluna döndürmek istemiş ama başarılı olamamıştır. Bunun üzerine Tanrı Lut kavmini cezalandırmıştır. Hud peygamber: Sapkın bir kavim olan Ad kavmini Tanrı yoluna döndürmek istemiş ama başarılı olamamıştır. Bunun üzerine Tanrı Ad kavmini cezalandırmıştır.
• Salih Peygamber: Müşriklerin Tanrı’ya iman etmesi için kayadan deve çıkarmasına rağmen bu kişiler ona inanmamışlardır. Bunun üzerine Tanrı o halkı cezalandırmıştır.
• Süleyman Peygamber: Zenginliğin, gücün ve cinlere hükmetmenin sembolüdür. Rüzgâra ve hayvanlara hükmeder. Asaf adlı veziri onun doğru kararlar vermesinde etkilidir. Hüthüt adlı bir kuşun onun tahtını taşıdığı inanışı vardır.
• Yunus Peygamber: Kavminin kötülüklerinden tecride çekilmek isteyen Yunus peygamber ulusundan bir gemiye binerek uzaklaşır. Ancak bindiği gemide onu denize atarlar ve bir balina (Yunus?) tarafından yutulur. Tanrı’ya ettiği dualar sayesinde bu zor durumdan kurtulur.
• Eyüp Peygamber: Zenginliği, sabrı ve güzel ahlakı ile tanınır. Geçirdiği ağır hastalıklara ve belalara rağmen Allah’a olan imanında en ufak bir aksama olmamasıyla bilinir.

Divan Edebiyatının Mitolojik Kaynakları

Divan edebiyatının İslam ve Kur’an dışındaki en önemli kaynakları Türk tarihî birikimi ve Şehname’dir. Şehname kahramanları ile ilgili yazımıza ulaşmak için “Şehname kahramanları” bağlantısına tıklayın. Erken dönemde Âşık Paşa‘dan başlayarak Necati, Nedim, Fuzuli, Baki ve Enderunlu Vasıf‘ın başını çektiği sanatçılar eserlerinde Türklerin yaşam tarzlarını ve yer yer de mitolojik geçmişini şiirlerinde yansıtmıştır. Özellikle mahallileşme akımı bu hususta önemli bir rol oynamıştır. Nedim ve Enderunlu Vasıf gibi sanatçılar halkın inanç ve yaşam tarzlarını divan şiirine taşımışlardır. Fuzuli gibi klasik geleneğe bağlı şairlerde bile Türk halk inanışları ve gelenekleri şiirlerde önemli yer tutmuştur. Bunun en güzel örneği Fuzuli’nin Usanmaz mı Matlalı gazelidir. Bu gazelde birçok Türk geleneğine ait unsur vardır:

Şeb-i hicrân yanar cânım döker kan çeşm-i giryânım
Uyadır halkı efgânım kara bahtım uyanmaz mı

Bu şiirde kadim Türklerin gözlerinin altını kesip yas için kanlı yaşlar dökmesine atıf yapılmıştır. (Bk. Eski Türklerde Yuğ Töreni) Divan sanatçıları eserlerinde özellikle de mesnevilerde efsane ve destan türündeki halk anlatılarına yer vermişlerdir. Özellikle mesnevilerde Türk destanları içerisinde görülen kahraman motifinin incelikle işlendiği görülür. Ahmet Paşa’nın aşağıdaki şiiri Türk kelimesinin güç ve savaşçılık ile telmihli oluşuna örnektir:

Türk-i çeşmin tîr-keşinden cânı kim kurtara kim
Ne kadar kim gözlerem tîr-i kazâ eksik değil

Bu kahraman tipi sadece Türk edebiyatında değil fars ve İran edebiyatında da Türklerin kahraman ve savaşçı kimlikleriyle bir divan edebiyatı mazmununa dönüşmesini sağlamıştır. Ayrıca Türk kelimesi Farsçada mecazen güzel anlamını da kazanmıştır:

Farsçada mecazen “güzel” anlamına gelen Türk kelimesi (Ateş ve Tarzi 1976: 307), “sevgili, maşuk” karşılığında kullanılmış, hatta kelimeyle ilgili türk-i çîn (güneş), türk-i hisârî (güneş, ay), türk-i felek (merih), türk-i nîmrûz (güneş) gibi terkipler oluşturulmuştur

Sıtkı Nazik

Diğer Uygarlıkların Etkisi

Divan edebiyatının son döneminde etkili olan sebkihindi akımında Fars-Hint zevki ön plana çıkarken yine İskender gibi tarihi Helen kagramanları Zülkarneyn gibi Doğu’ya övgü tiplerle birleştirilerek şiire konu edilmiştir.

KAYNAKÇA

Levend, A. S. (1984). Türk edebiyatı tarihi: edebiyat tarihimizin başlıca sorunları, edebiyat tarihçisi gözü ile edebı̂ eserlerimiz, Arap ve Fars edebiyatları, edebiyat tarihimizin kaynakları (C. 1). Türk Tarih Kurumu.

Nazik, S. (2018). Klasik Şiirde Türk Güzeli. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, (45), 137-158.