Eski Türk dili çalışanlar için en önemli sorunlardan biri de Çince kaynaklardaki isimlerin; Türkçe bir ismin aktarımı olup olmadığını bulmaktır. Göktürk tarihi için önemli olan bu çevirmeler oldukça zor bir iştir; genellikle varsayımsal, belki de hiçbir zaman tam anlamıyla kanıtlanamayacak sonuçlar üretilebilir. Çince yabancı dillerden aldığı isimleri kesinlikle aynı bırakmaz ve değişiliğe uğratır. Örneğin, İllig Kağan’ın ismi Çinceye Xiélì Kěhàn, Çebi Kağan Çēbí Kěhàn, Kutluk Kağan Gǔdǔlù olarak aktarılmıştır. Basit bir dikkatle bu iki şeklin benzediği anlaşılır. Ancak, bunun hiç de kolay olmadığı durumlar vardır. Bunun içindir ki, aşide, aşina gibi Türk tarihinin önemli bazı kavramları hâlâ Çince söyleyişten kurtarılamamıştır.
Türk bağımsızlık mücadelesinin önderlerinden Aşide Wenfu’nun da isminin aslında, Çince olmadığı kesindir. Çünkü, Çincedeki söz başı Wen hecesi; Çincede bulunmayan bir kalıp sesletilmeye çalışıldığında kullanılır (Pinyin’de.) Bu nedenle muhtemelen Türkçe Beŋü’nün aktarımında, Pinyin Çincesinde u grubunda “ben” morfemi olmadığından dile /wen/ standartizasyonu gelişmiş; Türkçe damak sesi (n) tek ses olarak hissedildiği için hece ayrışmasına uğramadan Pinyin u grubunun tamlayıcısı “fu” sesiyle; kelime Çinceye litere edilmiştir. İlteriş gibi bilinen isimlerdeki sistematik dikkate alındığında İrbis Seguy gibi adlandırmaların tamamen yanlış olduğu, hece bölünmelerini yanlış nitelediği anlaşılır. 乙毗射匮可汗 yapısı Yǐ pí shè kuì Kè hán olarak Latinizasyona uğratılır. Bu durumda p’nin r’yi karşıladığı açıktır. “she” is hece sonudur. Sonuç olarak bu ad muhtemelen ériş kül kağan olarak Türkçeleştirilmelidir.
Tüm bu durumlar, profesyonel kişilerce incelenerek, arkaik Türk tarihindeki bize hiç de Türkçe gelmeyen isimlerin bize ait orijinal versiyonları bulunabilir. Ancak bu konuda özverili bir çalışmaya gerek vardır.
Bazı Denklikler
Qí lì fā – te-ri-ş
Hū lǐ lēi tái –Kurultay
L= lēi
Ru: lǐ
Suì yè chéng: su yap
-p: chéng
Xiélì:illig
Bumın: yīlì
Tardu: Dá tóu
Què: kül
Bá xī mì: basmil
Yàng mó: yağma
Wu-su-mi-shih: özmiş
Tokuz oğuz Jiǔ xìng wū gǔ sī
P’o-f’u: Bügü
Aşağıdaki tablo konunun meraklılarına yarar sağlayabilir: https://en.wikipedia.org/wiki/Pinyin_table. Ancak, tabii ki kesinkes sonuçlara ulaşmak çok zordur.
