Ayrılma hal eki veya çıkma durum eki, Türkçe dil bilgisinde genellikle isimlere gelen ve +dan, -den ile karşılanan durum eki. Bu eke ablatif de denir. Cümlede tıpkı yaklaşma ve bulunma hâl ekleri gibi genellikle yer tamlayıcısı görevinde kullanılır. Bununla birlikte zaman, biçim, şekil vb. bildirdiğinde zarf tümleci işlevini de taşıyabilir.
Birçok farklı görevi olan ayrılma durum eki dil bilgisel olarak fiilin gösterdiği hareketin kendisinden uzaklaştığı bilgisini verir (Ergin, 1998).
Bu hal ekinin yedi farklı işlevi vardır. Bu işlevler hem hâl eki vazifesi hem de tamlama yapmak gibi farklı fonksiyonları kapsar (Korkmaz, 2003). Bunların yanında ayrılma hal eki başka halk eklerinin yerine de kullanılabilir.
1. Ayrılma hal eki sebep-sonuç bildirir. Bu durumda zarf tümlecidir.
Örnek: O hiç çalışmadığından sınıfta kaldı.
Zaman bildirerek cümlede zarf tümleci yapar.
Örnek: Her şey sonradan gelişti.
2. Bir şeyin neyden yapıldığını belirterek sıfat tamlaması (kimilerine göre takısız ad tamlaması) kurar.
Örnek: Demirden kapılar çok daha sağlam oluyor.
3. Özellikle zamirlerle kurulan isim tamlamalarında ilgi eki işlevinde kullanılır. Bazen de aynı işlevde parça-bütün ilişkisini anlatmak için kullanılır.
Örnek: Onlardan biri bu sınavı özellikle önemser. (İlgi eki görevinde belirtili isim tamlaması yapar.)
Örnek: İçlerinden bir tanesi daha çalışkan. (Tamlayanı, tamlayanı düşmüş isim tamlaması olan isimlerle kullanılarak parça-bütün ilişkisi kurar.)
Örnek: Gemi kuzeyden geçti.
5. Birleşik edatlar oluşturur. Bu durumda edat tümleci kurar.
Örnek: Korktuğumdan ötürü boş kâğıda imza attım.
6. Karşılaştırma için kullanımı mevcuttur.
Örnek: Bu ondan daha kısa.
7. Kalıplaşarak isim, zarf veya sıfat yapar.
Örnek: Sudan sebeplerle karşıma gelme. (Sıfat yapmış.)
Örnek: Bu parayı elden vermelisin. (Zarf yapmış.)
Örnek: Bu başarısızlığın nedeni ne? (İsim yapmış.)
Çıkma durumu eki çağdaş ve tarihî Türk lehçelerinde sıklıkla farklı hâl eklerinin işlevlerini yerine getirmek için de kullanılmaktadır. Nitekim bu durumun dilin nörolinguistik temelleriyle semantik bağları vardır. Özek ve Sağlam (2016) bu hususta kısaca şunu söylemektedir:
+DAn çıkma hâli ekinin, Türk dilinin çeşitli dönemlerinde ve Türkiye Türkçesi ağızlarında bulunma ve vasıta hâli işleviyle kullanıldığı görülmektedir.
Özek & Sağlam (2016)
Eski Türkçede ayrılma ve bulunma hali ekleri tam anlamıyla ayrışmış değildir. Orta Türkçe ile birlikte Eski Türkçede de rastlanan +tIn ekinin aşama aşama yeni bir bağlamda yani fiilden uzaklaşma semantiğinde kullanılmaya başlandığı görülür. Kısacası ekin kökeni Eski Türkçedeki +tIn ekine kadar gider.
Kaynakça
(1) Ergin, M. (1998). Türkçe Dil Dilgisi. Bayrak Yay., İstanbul. (2) Korkmaz, Z. (2003). Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi), Türk Dil Kurumu, Ankara. (3) Özek, F , Sağlam, B . (2016). +Dan Çıkma Hâli Ekinin Vasıta ve Bulunma Hâli İşlevi Üzerine. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi , 24 (2).
Bu yazının tüm hakları simitcay.com’a aittir. Kesinlikle başka hiçbir yerde kullanılamaz.
APA 7 Atıf Sistemi, Amerikan Psikoloji Derneği (American Psychological Association) tarafından geliştirilen bir kaynak gösterim… Daha Fazla
Brezilya’dan Japonya’ya İnsan Manzaraları, farklı coğrafyalarda yaşayan insanların hayatlarını, kültürlerini ve hikâyelerini bir araya getiren… Daha Fazla
10. Simit Çay Edebiyat Etkinlikleri Şiir Yarışması, dünyanın dört bir tarafından ve farklı geçmişlerden gelen… Daha Fazla
Tarih, edebiyat ve kurmaca kavramları birbirleriyle derin bir ilişki içinde olan, ancak her biri farklı… Daha Fazla
Tatilde deniz suyunun sıcak olmasını tercih edenler için Türkiye, birbirinden güzel plajları ve sıcak deniziyle… Daha Fazla
Emir Timur, Türk kökenli büyük bir savaşçı ve devlet adamıdır. Bununla birlikte, etnik geçmişinde Moğol… Daha Fazla
Yorumlar