Divan Nedir? (Edebiyat) Divan Tasnifi Nasıl Yapılır? Cönk Neye Denir?

Edebiyat terimi olarak divan, divan edebiyatında şairlerin şiirlerini topladığı yazma eserlere verilen addır. Her yönüyle olgunlaşmış, eksiksiz divanlara ise mürettep divan denir. Halk edebiyatı şairlerinin eserlerini topladığı yazmalara ise cönk denir. Ayrıca cönkler dikdörtgen şeklindedir. Nitekim uzunlamasına açıldıkları için sığırdili olarak da bilinirler.

Divan edebiyatının en hacimli divanı Zati‘ye aittir. Fuzûlî ve Ali Şîr Nevâî gibi şairler birden fazla dilde divan oluşturmuştur. Ayrıca Bâkî ve Nedîm gibi birçok şair manzum olarak yalnızca divana sahiptir. Divanlar belirli bir sıra ile tasnif edilir, buna divan tasnifi denir.

Divanların özellikleri nelerdir?

Genellikle özel bir adları yoktur. Eski edebiyatımızda “Dîvân” biçiminde adlandırılırlar.
Şairlerin şiirlerini toplayıp kitap hâline getirdikleri eserleridir.
Henüz bir divan oluşturamayacak kadar küçük divanlar divançe denir. Bu bazen şairin erken yaşta ölmesinden kaynaklanır. Ancak bir şair ölse bile geride bıraktığı şiirler toplanarak divanı oluşturulabilir.
Nevâî örneğinde olduğu gibi bazı şairler divanlarına ad vermişlerdir.
Divanlar Osmanlının son dönemlerine kadar müstensihler tarafından kopyalanarak çoğaltılmıştır.
Divan edebiyatında divanlar varken halk edebiyatında cönkler vardır.
Bazı divanlarda beyit sayısı çok fazla olmamakla birlikte küçük mesnevilere de yer alır.
16. yüzyıl şairi Gelibolulu Âli gibi bazı şairler birden fazla divan düzenlemiştir.
Zâtî gibi bazı şairler oldukça büyük hacimde divanlar düzenlemiştir.
Birçok yönden olgunlaşmış ve hacimli divanlara mürettep divan denir.
Bazı divanlarda dibace veya mukaddime yani ön söz bölümü mevcuttur. Bu dibaceler özellikle şairin edebî görüşünü aktardığı yerlerdir. Fuzûlî’nin dibacesi döneminin şiir anlayışını yansıttığı için oldukça önemlidir.

Divan tertibi

Divan tertibi, belirli nazım şekillerinin kalıplaşmış bir sırada düzenlenmesine dayanır. Şairler divanlarını tertip ederken öncelikle kalıplaşmış bir sıralama güderler. Bu sıralama da bazen küçük çaplı değişikler mümkündür. Sıralamanın temelinde şiir parçalarının uzunluk ve kısalığı vardır. Genellikle aşağıdaki sıralama kullanılır:

Kasideler
Tarih kıtaları
Gazeller
Musammatlar
Rubailer
Kıtalar (Kıta, matla, muamma, lügaz, müfret, azade)
Beyitler
Mısralar

Bu durumun genellikle iki istisnası vardır. Musammatlar gazellerden önceye, kasideler ise gazellerden sonraya alınabilir. Şimdi divan tertibini inceleyelim.

1. Kasideler: Kasideler, yazıldıkları makamın yüceliğine göre sıralanır. Örneğin öncelikle tevhit ve Tanrı övgüsü (münacat) sonra ise peygamber sevgisi (naat) içerikli şiirler gelir. Bu sıra şöyledir:

Tevhid, münacat, naat, miraciye, medh-i çehâr yâr ve diğer methiyeler.

Tevhit bölümünde Tanrı’nın birliğinden bahseden şiirler yer alır. Münacat, Tanrı sevgisini anlatan şiirlerdir. Naatlar ise Hz. Muhammed’i övmek için yazılan kasidelerdir. Yine miraciyeler miraç olayını temele alan bölümlerdir. Medh-i çehâr yâr, dört halife övgüsü iken bu bölümden sonra bazen Mevlânâ vb. din ve tarikat büyükleri için söylenen şiirlere rastlanır. Methiye ise dönemin padişahı, veziriazamı, yüksek rütbeli bir beyi vb. kişilere yöneliktir. Burada övülen kişinin yapıtın sahibine destek vermiş bir devlet adamı olması da mümkündür.