Örtük İleti Nedir?

Örtük ileti, bir metnin okunması esnasında okurun farkında olmadan edindiği bilgi ve hislere denir. Örnek olarak Karga ile Tilki fablını okuyan bir kişinin “Ahmaklık yapmamalıyız.” mesajını alması bir örtük iletidir. Üzeri kapatılmadan yani doğrudan verilen mesajlar ise açık ileti denir.

Özellikle sanat için sanat prensibine bağlı edebî ekollerde, yazar vermek istediği mesajı örtük iletilerle aktarır. Başka bir deyişle örtük ileti, okurun bilinçsizce veya çoğunlukla farkında olmadan okuduğu eserden edindiği mesajlardır.

Örtük iletiler özelllikle belirli bir tezi savunan roman ve hikâyelerde sıkça kullanılır. Örneğin Yaban romanında cehaletin Türk köylüsünü âdeta bir pranga gibi esir alması örtük iletilerle ifade edilir. Ayrıca ana düşünce soruları genellikle paragraftaki örtük iletiyi bulmaya yöneliltir.

Örtük iletiler, okurun değer yargıları ve bilişsel durumuna göre değer kazanır. Schlaghecken ve Eimer (2004) tarafından subliminal mesajlar üzerine yapılan bir araştırma, örtük iletilerin davranışa dönüşebilmesi için okurun buna hazır olması gerektiği ifade edilmiştir. Ancak kelimeler vasıtasıyla verilen örtük yani subliminal mesajların görsel örtük iletilerden bile daha etkili olduğu Abrams ve Greenwald (2000) tarafından saptanmıştır.

1. Bir metindeki örtük ileti nasıl bulunur?

Bir metindeki örtük iletiler parça parça metnin içerisine yerleştirilmiştir. Bu sebeple bu iletiler söylem analizi yaparak tespit edilir. Örtük iletiler metinlerin genellikle çağrışım değeri yüksek yerlerinde bulunur.

söz yavan, kardeşlik şarkıları gayetle tıkız 
öcalınmazsa çocuklar bile birden büyüyebilir

Yukarıdaki İsmet Özel’den alınan şiir parçasına bakalım. Burada çocuklardan ve öç almaktan bahseden bir şair vardır. Hatta öç alınmazsa çocukların bile birden büyüyebileceği söylenmektedir. Fakat aslında burada anlatılmak istenen çocukların büyümesi değildir. Çocukların büyümesi, dünyanın kötüleşmesini çağrıştıran örtük bir iletidir.

Özellikle romanlarda birçok kez metnin ana duygusu da örtük ileti durumundadır. Örneğin Halide Edip Adıvar’ın Ateşten Gömlek romanında vatan için her şeyden vazgeçmenin mümkün olduğu tezi hem ana duyguyu verir hem de örtük ileti işlevi görür.

2. Örtük ileti sosyal bir güçtür

Kitap okumanın insanları geliştirdiği, onlara yeni bakış açıları kazandırdığı söylenir. Bu şüphesiz doğrudur. Kitap okumanın önemi ve davranış değişikliklerine etkisi niçin bu denli fazladır? İşte bu sorunun yanıtı örtük mesajlarda gizlidir.

Okurlar, bir kitabı daha ellerine aldıkları anda örtük iletilerle karşılaşır. Bir kitabın ilk örtük mesajı, başlığı ve kapak tasarımında gizlidir. Nitekim ismini beğenmediğiniz için almadığınız bir kitap hayatınız boyunca mutlaka olmuştur.

Bireyler kitap okudukça yazarlara ait binbir türlü fikir ve duyguyu taşıyan alt metinlerle iştigal eder. Bu sebeple doğru kitapları seçen kişiler, kitaplardan hem çok şey öğrenir hem de farklı kişilerin yaşam öykülerini öğrenme fırsatını yakalar.

3. Örtük iletiler ve popüler kültür

Örtük iletiler sadece edebiyatın değil, popüler kültürün de önemli bir parçasıdır. Nitekim subliminal mesaj kavramı bir dönem kamuoyunu uzun süre meşgul etmiştir. Toplumda örtük iletiler yoluyla zihin tasarımlarının oluşturulduğuna dair iddialar ortaya atılmıştır.

Örtük iletiler elbette bireyin zihninin yeniden dizaynında önemlidir. Fakat yapılan çalışmalar bireyin de bu yönde eğilim göstermesi gerektiğini göstermektedir. Yani hiçbir örtük ileti, güçlü bir iradeyi yok etme gücüne sahip değildir. Yine de reklamlarda yer alan görsel örtük iletiler, bu sebeple alışveriş tutkunu kişilerin tüketme davranışlarını yönetme konusunda etkilidir.

Örtük iletilerin her zaman kötü amaçlarla kullanılacağına dair toplumdaki yaygın inanç yanlıştır. Çünkü yukarıda da açıkladığımız gibi bireylerin eğitilmesinde önemli bir yere sahip olan kitaplar da sürekli bir subliminal mesaj içeriğine sahiptir.

Kısacası önemli olan örtük iletilerin mahiyetidir. İnsanları olumsuz davranışlara koşullandırmayan örtük iletilerin herhangi bir zararı yoktur.

Romanda örtük ileti nedir?

Romanda ileti, romandaki verilmek istenen temel mesaja denir. Bu iletiyi bulmak için romanda yazarın asıl anlatmak istediğinin ne olduğu bulunmalıdır. Bu ileti, metinde verilen en kapsamlı mesaj olmalıdır.

Romanlar uzun metinlerdir. Bu yüzden bir romanda bazen binlerce farklı mesaj vardır. İşte bir romanının iletisi bu mesajların en geniş kapsamlısı, bu yan iletilerin hepsini içine alan ifadedir. Bu ileti aynı zamanda çoğunlukla romanın temasını da bize verir.